Brontekst bekijken van Wageningen, Markt 1 - Grote Kerk

[[Categorie:Object]]
[[Categorie:MetKaart]]
[[Categorie:Rijksmonument]]
[[Categorie:PKN]]
[[Categorie:Wageningen]]
[[Categorie:Gemeente Wageningen]]
[[Categorie:Provincie Gelderland]]
[[Categorie:SOGK]]


{{#display_map:51.96493,5.66271|type=hybrid}}

{|
! colspan="2" style="background-color:#517398; color:white;" | Algemene gegevens
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Naam kerk:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Grote Kerk
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Genootschap:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | PKN Protestantse gemeente Wageningen
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Provincie:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Gelderland
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Gemeente:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Wageningen
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Plaats:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Wageningen
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Adres:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Markt 1
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Postcode:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | 6701CX
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Jaar ingebruikname:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | 12 e
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Architect:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | 
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Huidige bestemming:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | kerk
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Sonneveld-index:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | 12356
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Monument status:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Rijksmonument {{Rijksmonument|38225}} (kerk)
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Bouwjaar:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | 1450-1500
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Type:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Kerk
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Functie:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Cultureel en maatschappelijk
|}



==Geschiedenis==
[[Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010.JPG|thumb|200px|Grote Kerk vanuit het zuiden. 20-08-2010 AR]]
[[Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (14).JPG|thumb|200px|opname 12-08-2010   © AvD.]]

Historische kerk. Oorspronkelijk gewijd aan Johannes de Doper. Door oorlogshandelingen verwoest 1940, hersteld, diverse verbouwingen.
De toren is in de huidige, veel soberder,  vorm herbouwd.

* 2017 - De kerk is overgedragen aan de stichting Oude Gelderse Kerken.
* 2018 - Gebouw wordt geschikt gemaakt voor culturele activiteiten e.d. De Kerk blijft in gebruik voor kerkdiensten.
* 2020 - De Grote Kerk te Wageningen is voor 3,5 miljoen euro gerestaureerd en verbouwd. Het kerkgebouw is nu niet alleen geschikt voor kerkdiensten, maar ook voor het houden van concerten en andere bijeenkomsten.

==Monumentomschrijving Rijksdienst==
====Kerk====
Hervormde Kerk. Bakstenen kruiskerk, grotendeels uit de late gotiek, waarvan het in oorsprong eenbeukige schip in de 15de eeuw werd uitgebreid met een noordbeuk van dezelfde breedte en in de 19e eeuw een smalle zuidbeuk verkreeg. Noordbeuk en dwarsschip hebben onversierde puntgevels als beëindiging. Driezijdig gesloten koor. Tegen de noordbeuk een vroeg 16e eeuws portaal met bakstenen pinakels als versiering van de trapgevelvormige bekroning. In de hoek van het zuiderdwarsschip en het koor een sacristie onder lessenaarsdak, eveneens begin 16de eeuw. Het laatgotische dwarspand en koor hebben netgewelven op kolonetten en kraagstenen met bladornament. Het middenschip bezit sinds de restauratie na de oorlogsverwoesting van 1940 een houten tongewelf.
====Toren====
* Rijksmonument {{Rijksmonument|38226}}
De toren, vanwege een klokkenstoel met gelui van drie klokken, waarvan een van J. Tolhuis, 1542, diam. 133,5 cm. en twee moderne klokken. De klok van J. Tolhuis is afkomstig uit de Buurkerk te Utrecht en door de gemeente Utrecht in 1947 aan Wageningen geschonken. Op de zuiderdwarsbeuk van de kerk een zonnewijzer.

== Orgel ==
Na de herbouw van de verwoeste kerk werd in 1955 het nieuwe orgel in gebruik genomen. Flentrop gebruikte enkele stemmen uit het rugwerk van het voormalige orgel (uit 1943) dat in 1945 verwoest werd. Het front is een ontwerp van ir. A.J. van der Steur. In 1946 stelde Flentrop een positief samen voor de kerk, dat later als rugwerk is gebruikt bij de bouw van het nieuwe orgel.
* (Bron:[http://www.orgbase.nl/scripts/ogb.exe?database=ob2&%250=1002007&LGE=EN&LIJST=lang Orgeldatabase])

== In de media ==
* Uit ''Het Vaderland'', 28 Februari 1941.
Naar wij vernemen ligt het in de bedoeling de tijdens de oorlogsdagen verwoeste Ned. Herv. kerk in naar vroegeren toestand te herbouwen. Het college van kerkvoogden heeft daaromtrent met den algemeen gemachtigde voor den wederopbouw Ir J.A. Ringers, overeenstemming verkregen. De aanbesteding zal waarschijnlijk in de volgende maand geschieden.
De ijzeren ramen, die de kerk zoo ontsierden en uit het midden der vorige eeuw dateerden, zullen zooveel mogelijk in hun oorspronkelijken toestand, waarbij zij waren voorzien van zandsteenen traveën, worden teruggebracht. Bovendien wordt de indeeling van de zitplaatsen geheel gewijzigd, waarbij er naar gestreefd zal worden, ook hier den oorspronkelijken toestand zoo veel mogelijk te naderen. Ook zullen de houten schotten, die op verscheidene plaatsen tusschen de pilaren en elders waren aangebracht achterwege worden gelaten. Teneinde een voldoend aantal zitplaatsen te verkrijgen, worden twee galerijen aangebracht. Het verbrande orgel zal door een nieuw instrument worden vervangen.
* Uit ''Het Vaderland'', 30 Juli 1941.
De nauwelijks gerestaureerde Ned. Herv. Kerk met toren te Wageningen werd in de Meidagen van 1940 door de oorlogshandelingen zeer zwaar gehavend. Gelukkig zijn thans door toedoen van het kerkbestuur de onderhandelingen met het Rijksbureau voor monumentenaorg en met den algemeen gemachtigde voor den wederopbouw zoover gevorderd, dat de voor het herstel aangewezen architecten G.H. Kleinhout en ir A.J. van der Steur, de voorlooplge plannen voor den wederopbouw van dit kerkgebouw gereed hebben.
Wageningen was reeds in de 9e eeuw bekend als Wagenwega en zou volgens sommigen de legerplaats van Claudius Civilis geweest zijn en toen Vada genoemd zijn. De stad kreeg in 1240 muren en zij ontving in 1263 de stadsrechten. Tot het jaar 1480 stond op den Wageningschen berg een kerspelkerk.
De Ned. Herv. Kerk was oorspronkelijk aan Johannes den Dooper gewijd en in 1380 wordt reeds melding gemaakt van dit kerkgebouw. Het is een baksteenen kruiskerk, waaraan de noordbeuk in de 15de eeuw is toegevoegd. De zuidbeuk van het gebouw is modern. De toren, die ook weder in zijn oorspronkelijken trant zal worden opgebouwd, zal voorzien worden van nieuwe luidklokken, daar de oude met de instorting zijn vernield. Ook het interieur van de kerk heeft zwaar geleden en veel schoons is hier verloren gegaan. De kerk bezat oude eiken banken en een doophek uit de 17de eeuw. Het orgel dateerde uit 1800.
De kerk te Wageningen is wel vele malen getuige geweest van strijdtoneelen. (....) Doch steeds heeft de oude kerk van Wageningen deze strijdtoneelen - zij het dan ook onverminkt - overleefd en wij hopen, dat zij na het herstel nog vele eeuwen, in rust en vrede, getuigenis zal afleggen van de oudheid en de roemruchte geschiedenis van Wageningen.
* Uit ''Het Vaderland'', 20 September 1941.
De heer H. Schouten schrijft: Orgels met drie manualen worden in ons land weinig gebouwd en bij ons weten is in de laatste decennia geen enkele kerk of zaal verrijkt met een drieklavierwerk, dat gebouwd was volgens het mechanisch sleepladen-systeem. Toch heeft dit systeem groote voordeelen; wanneer de mechaniek aan hooge eischen beantwoordt is de speelaard van een mechanisch sleepladenorgel heel prettig en het contact met den toets veel inniger en persoonlijker dan op een pneumatisch of electrisch orgel.
De firma Flentrop, van wie wij reeds een - voor de Wereldtentoonstelling te Nieuw York gebouwd — mechanisch orgel kennen, heeft thans opdracht gekregen om een mechanisch sleepladenorgel met drie manualen en 31 sprekende stemmen te bouwen voor de Ned. Hervormde kerk te Wageningen. Anton van der Horst zal als adviseur optreden; dit is reeds een waarborg, dat het instrument uitstekend geschikt zal zijn voor de vertolking van oude orgelmuziek. Inderdaad is de dispositie rijk bezet met vulstemmen en oude tongwerken. Toch zal dit nieuwe orgel niet een copie van een barokorgel worden. Ook de nieuwe orgelliteratuur zal op dit instrument uitstekend tot haar recht kunnen komen.

* Uit '''De Erfgoedstem''', d.d. 14 augustus 2017
Op vrijdag 25 augustus 2017 zal de Grote Kerk te Wageningen door de Protestantse Gemeente te Wageningen officieel worden overgedragen aan de Stichting Oude Gelderse Kerken. De kerk blijft gewoon in gebruik voor de kerkdiensten. Daarnaast krijgt de kerk een eigen plaatselijke stichting die de zorg draagt voor beheer en exploitatie van het kerkgebouw. Deze Stichting Exploitatie Grote Kerk Wageningen zal aan het werk gaan om andere activiteiten te ontwikkelen waarmee de reguliere kosten voor onderhoud en exploitatie gedekt kunnen worden. De SOGK zal zorgdragen voor het duurzaam beheer en behoud van de kerk. De inzet is om het kerkgebouw weer een centrale plaats en een brede functie te geven voor de gehele lokale gemeenschap. De officiële overdracht vindt plaats in de Grote Kerk te Wageningen, in aanwezigheid van de notaris. Na de overdracht blijft de kerkelijke functie van het gebouw in ere. Naast kerkdiensten blijft de kerk ook beschikbaar voor trouw- en rouwdiensten en bijzondere bijeenkomsten en activiteiten. De Stichting Exploitatie Grote Kerk Wageningen verstrekt hierover graag informatie.
=====Karakteristiek van de kerk=====
De Grote of Johannes-de-Doperkerk is een driebeukige kruiskerk op het Marktplein van Wageningen. De eerste kerk op deze plek werd in romaanse stijl gebouwd nadat Wageningen in 1263 stadsrechten kreeg. In de 15e eeuw werd de kerk uitgebreid met een noordbeuk in gotische stijl. In de 16e eeuw werd ook de rest van de kerk verbouwd in deze stijl. In 1861-1862 werd de kerk gerestaureerd onder leiding van de architect L.H. Eberson, waarbij de toren werd voorzien van vier (later sterk bekritiseerde) puntgevels. De kerk heeft de status van rijksmonument [nr. 38225]. In 1810 kwam de kerk in bezit van de Hervormde Gemeente Wageningen; de toren bleef daarentegen altijd in bezit van de burgerlijke gemeente.
In mei 1940 werd de toren van de kerk, evenals een deel van de kerk en de omliggende gebouwen, door artillerie vanaf de Grebbeberg in puin geschoten, aangezien de toren een mogelijke uitkijkpost van de Duitse bezetter vormde. Hierop volgde een brand die bijna de hele kerk verwoestte. In augustus 1941 begon men naar een ontwerp van A.J. van der Steur met de wederopbouw van de kerk en de toren. Tijdens de terugtocht van de Duitse bezetter blies deze de kerktoren op in april 1945. Hierdoor werd opnieuw een deel van het schip zwaar beschadigd. In 1953-1954 werd de toren weer hersteld naar plannen van A.J. van der Steur en G.H. Kleinhout; de onderste drie meter van de toren dateert nog uit de 12e eeuw.
=====Bijzondere klokken=====
Tijdens de verwoesting van de kerk in 1940 raakten ook de drie klokken van de kerk zwaar beschadigd. Deze werden uiteindelijk door de bezetter omgesmolten tot oorlogswapens. Op 1 augustus 1947 werd de Michielsklok aan de Grote Kerk geschonken door de gemeente Utrecht. De klok kwam uit de Buurkerk in Utrecht en was door Johannes Tolhuis in 1542 gegoten. In 1953 liet de gemeente twee nieuwe luidklokken gieten. De Michielsklok heeft, apart van de kerk, ook de status van rijksmonument [ 38226]. Op 4 juni 1954 werd de kerk officieel heropend.
=====Stichting Oude Gelderse Kerken [SOGK]=====
De SOGK zet zich al meer dan veertig jaar actief in voor het behoud van het religieus erfgoed in de provincie Gelderland. Om belangstelling voor monumentale kerken te wekken en om kerkgebouwen in stand te kunnen houden stimuleert de SOGK het meervoudig gebruik van religieuze gebouwen. Zij doet dit onder meer door het uitgeven van een kwartaalblad (Venster), het stimuleren van belangstelling voor (religieus) erfgoed en het beschikbaar stellen van educatief materiaal en lesbrieven voor basisonderwijs. De SOGK is een neutrale stichting en biedt kerkbesturen de helpende hand bij restauratie en onderhoud. Ook denkt de SOGK met kerkbesturen mee over oplossingen als het gaat om dreigend verval van het
kerkgebouw door gebrek aan financiën. Een goede en passende herbestemming van een kerk is van cruciaal belang voor een duurzame instandhouding van religieus erfgoed. 
In bijzondere gevallen kan SOGK kerkgebouwen in eigendom overnemen als daarmee een bijzonder monumentaal gebouw behouden kan worden voor de toekomst. 
Op dit moment heeft SOGK diverse rijksmonumenten in eigendom, waaronder vijftien kerkgebouwen, één synagoge, één kapel en drie torens.

==Externe links==
* [https://nl.wikipedia.org/wiki/Grote_Kerk_(Wageningen) De kerk op Wikipedia]
* [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Grote_of_Johannes_de_Doperkerk_(Wageningen) Meer afbeeldingen op Wikimedia]
* {{Wikidata|Q17446613}}

== Afbeeldingen ==
==== Exterieur ====
<gallery>
KerkwageningenNH636.jpg | Ansichtkaart 1941 - WG
Afbeelding:12356 Wageningen Ned. Hervormde Kerk 12e met vm. toren verwoest 1940 Markt 1 Gld. kopie ansichtkaart.jpg|kopie ansichtkaart
Afbeelding:Wageningen nh kerk 2.jpg|ansichtkaart
Afbeelding:Wageningen nh kerk en standhuis.jpg|ansichtkaart
Afbeelding:Wageningen nh kerk.jpg|ansichtkaart
Bestand:WageningenGroteKerkNH1.jpg | Ansichtkaart
Bestand:WageningenGroteKerkNH2.jpg | Ansichtkaart
KerkwageningenNH5011.jpg | Ansichtkaart - WG
KerkwageningenNH5012.jpg | Ansichtkaart - WG
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (13).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
<!Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (12).JPG|opname 12-08-2010   © AvD. dubbel
<!Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (8).JPG|opname 12-08-2010   © AvD. dubbel
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (5).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (1).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (3).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (11).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (10).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (9).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (7).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (6).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:12356 Wageningen PKN. Hervormd grote kerk 12e Markt 1 Gld. opname 12-08-2010 foto. André van Dijk Veenendaal (4).JPG|opname 12-08-2010   © AvD.
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (31).JPG|Toren vanuit het westen. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (43).JPG|Westportaal. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (33).JPG|Detail westzijde van de spits. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (35).JPG|Westzijde zuider zijbeuk. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (36).JPG|Zuider zijbeuk vanuit het westen. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (38).JPG|Zuidportaal. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (40).JPG|Zuidzijde toren. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (41).JPG|Zuider transept vanuit het zuidwesten. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (3).JPG|Zuider transept vanuit het zuiden. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (9).JPG|Het koor vanuit het zuiden. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (11).JPG|Zuider transept en sacristie vanuit het oosten. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (12).JPG|Het koor vanuit het oosten. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (18).JPG|Noorder transept vanuit het noordoosten. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (21).JPG|Noordportaal vanuit het oosten. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Gote of Sint Jan de Doperkerk 19-12-2006 (6).jpg|Noordportaal vanuit het noorden. 19-12-2006 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (24).JPG|Detail topgevel noordportaal. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (25).JPG|Noorder transept vanuit het westen. 20-08-2010 AR
Afbeelding:Wageningen Grote of Sint Jan de Doperkerk 20-08-2010 (22).JPG|Twee traveeën van de noorder zijbeuk. 20-08-2010 AR
</gallery>

==== Interieur ====
<Gallery>
Afbeelding:Wageningen Herv Kerk Friedrichs 1804.jpg | Friedrichs-orgel uit 1804
Afbeelding:Wageningen Grote Kerk voor 1940.jpg | voor 1940
Afbeelding:Wageningen Grote Kerk 1943.jpg | Flentrop-orgel (1943) 
Afbeelding:Wageningen Grote Kerk Flentrop 1943.jpg | Flentrop-orgel klaviatuur
Afbeelding:Wageningen Grote Kerk Flentrop 1955.jpg | Flentrop-orgel (1955)
Bestand:Wageningen, Markt 1 - Grote Kerk (2).jpg
Bestand:Wageningen, Markt 1 - Grote Kerk 2.jpg
Bestand:Wageningen, Markt 1 - Grote Kerk.jpg
Bestand:Wageningen, Markt 1 - Grote Kerk 4.jpg
Bestand:Wageningen, Markt 1 - Grote Kerk 3.jpg
</Gallery>