Brontekst bekijken van Veendam, J.G. Pinksterstraat 3 - Grote Kerk

[[Categorie:Object]]
[[Categorie:MetKaart]]
[[Categorie:Rijksmonument]]
[[Categorie:PKN]]
[[Categorie:Veendam]]
[[Categorie:Gemeente Veendam]]
[[Categorie:Provincie Groningen]]


{{#display_map:53.10538,6.87540}}

{| 
! colspan="2" style="background-color:#517398; color:white;" | Algemene gegevens
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Naam kerk:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Grote Kerk
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Genootschap:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | PKN Protestanse gemeente Veendam
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Provincie:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Groningen
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Gemeente:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Veendam
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Plaats:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Veendam
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Adres:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | J.G. Pinksterstraat 3
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Postcode:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | 9641AX
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Sonneveld-index:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | 01286
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Jaar ingebruikname:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | 1662
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Architect:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | 
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Huidige bestemming:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | kerk
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Monument status:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Rijksmonument {{Rijksmonument|36884}}
|}

==Geschiedenis==
Grote historische kerk met modernere toren.De kerkelijke gemeente Veendam is gesticht op initiatief van de provinciale synode op een vergadering van de classis van Oldambt en Westerwolde, gehouden op 25 augstus 1651. Het resultaat is dat de Staten van de provincie op 5 september 1655 toestonden, dat voor een inkomen van 300 Carolusguldens een predikant werd beroepen. Ds Henricus Hermannius was de eerste predikant. De eerste diensten werden gehouden in een boerenschuur van Albert Aalrdes Negenkracht.
De eerste steen voor de kerk werd gelegd op 24 augustus 1660 door de vervener Adriaan Geerts Wildervanck.
Ruim 2 jaar later, op 5 oktober 1662 werd de eerste dienst in de kerk gehouden. Het kerkgebouw bestond uit een schip achter een forse toren.. Voor de bouw van de kerk werd van de Staten van Groningen een subsidie van 4000 Carolusguldens ontvangen, onder voorwaarde dat zij het "collatierecht" zouden behouden.

Aan de kerk en toren is in de loop der jaren veel verbouwd.

1767 uitbreiding met bijna 50%; er werd een volledig schip aan de zuidzijde gebouwd. Zo kreeg de kerk ongeveer haar huidige vorm. De toren kreeg toen ook een spits.
In ca 1900 kreeg de toren een nieuwe ommanteling en werd ook verhoogd. De tegenwoordige toren is opgetrokken in machinale baksteen en de vullingen van de galmgaten zijn in 1958 voorzien van gewapend beton. In 1959 kreeg de toren een '''carillon''' en tegelijkertijd werd de oude klok vergoten. De klok werd in de Tweede Wereldoorlog gestolen en later beschadigd teruggeplaatst. De eerste beiaard werd geleverd door Klokkengieterij van Bergen uit Heiligerlee.
In 2008 is de beiaard geheel vernieuwd. De nieuwe beiaard bestaat uit 49 klokken, vervaardigd door de Koninklijke klokkengieterij Petit en Fritsen. De toren is eigendom van de burgerlijke gemeente Veendam. Op 18 april 2008 is de nieuwe beiaard door burgemeester Meijerman feestelijk in gebruik genomen.

==Monumentomschrijving Rijksdienst==
Herv. Kerk. Zeer breed, wel uit twee samengevoegde beuken ontstaan kerkgebouw, blijkens opschrift in 1663 gesticht en in 1767 uitgebreid. De ruimte wordt thans overspannen door een tongewelf en trekbalken, die tegen muurzuilen zijn bevestigd. In de kerk midden 18e eeuwse preekstoel met trap, klankbord en achterschot; gedeelte doophek, voorzangerslezenaar. Van het orgel dat in 1824 door J.W. Timpe werd gebouwd, bleef alleen het voorfront bewaard. Op de meest westelijke trekbalk wijzerplaat met opschrift. Bank met gesneden opzetstuk waarin wapen: voorts lambrizering en banken met paneel- en snijwerk. Een grote koperen kroon uit 1786. In de toren klok uit 1544. Enige 17e en 18e eeuwse zerken.

==Interieur==
Na de verbouwing van 1767 is de tegenwoordige binnenruimte ontstaan. De hele kerkruimte was toen gevuld met banken. De zitplaatsen werden toen verhuurd.
Rond het midden van de 19e eeuw werd het interieur grondig veranderd. En vanaf begin 20e eeuw zijn de banken grotendeels vervangen door stoelen.
Aan de noordgevel, tegen de oostkant bevinden zich nog de oorspronkelijke banken, de heerenbank en het Ommelander gestoelte. Aan de overkant staat nog een heerenbank uit 1767. Verder zijn er nog een vrouwenbank, de ouderlingenbank, de diakenbank, de kerkvoogdenbank en de notabelenbank. Het wapen in de Ommelanderbank is van de fam. Wildervanck en is in 1962 aangebracht.

De '''kansel''', de avondmaalstafel en de voorzangerslezenaar werden gemaakt in 1767 en zijn 18e eeuws handwerk. De zeszijdige kansel is voorzien van houtsnijwerk in de vorm van asymmetrische acanthusbladeren en cartouches. Op de voorpaneel het wapen van Veendam: een arm die in de wolken reikt, waaromheen ene slang is gekronkeld, volgens de bekende legende.

De koperen '''kroonluchter''' werd in 1785 geschonken door Fennegijn Wijndels. De kleine koperen kronen zijn geschenken van gemeenteleden ter gelegenheid van het 300-jarig bestaan in 1962.

==Het orgel==
Het opzienbarendste deel van de kerk is het grote orgel. Dit werd in 1824 gebouwd door Timpe. Van dit orgel is allen het front nog over. In 1847 werd het orgel verbeterd en uitgebreid door Van Oeckelen. Het orgel is nog verschillende keren gerestaureerd. In 1927 werd aan de Duitse firma Faber en Dienes opdracht gegeven een nieuw orgel te bouwen. Een aantal oude pijpen is opnieuw gebruikt. Het orgel heeft drie manualen, een vrij pedaal en ca 2.400 pijpen van hout, zink en tin. De grootste pijp is 5.90 m en weegt 125 kg. de kleinste is nauwelijks een centimeter.

In 1992-1993 is het orgel opnieuw grondig gerestaureerd door fa. S. de Wit uit Nieuw-Vennep.

====Renovatie orgel 2021====
Alle zeilen worden bijgezet om de laatste euro’s bij elkaar te krijgen om het rijks-monumentale orgel in de grote kerk van Veendam te kunnen restaureren. De totale kosten bedragen 528.000 euro en er is nog 24.000 euro nodig. De rijksdienst voor cultureel erfgoed stelde 300.000 beschikbaar, de kerk zelf 100.000 en diverse toezeggingen Het orgel in de 17e eeuwse kerk is in 1928 gebouwd door de Duitse firma Faber en Dienes. Het werd geplaatst achter een front van het uit 1824 afgebroken instrument van orgelbouwer Timpe. De restauratie wordt uitgevoerd door Adema’s Kerkorgelbouw uit Hillegom Het kerkgebouw zelf is de laatste jaren opgeknapt en het werk aan de toren die in de steigers staat wordt binnenkort afgerond. Schrijnwerker - houtsnijder Tico Top uit Kruisweg restaureert de avondmaalstafel
*  (Bron:Contactbrief  140/2021)
*  [http://orgbase.nl/scripts/ogb.exe?database=ob2&%250=1003281&LGE=NL&LIJST=lang Meer info op Orgeldatabase]
* 2022 - Het monumentale Timpe/Faber&Dienes orgel in de Grote Kerk van Veendam wordt gerestaureerd met subsidie van de provincie Groningen. De 294.526 euro komt bij het bedrag dat de Stichting Vrienden van de Grote Kerk heeft ontvangen van donateurs.

==Carillon==
In de toren van de kerk is 18 april 2008 een nieuw carillon, bestaande uit 49 klokken, in gebruik genomen. Het oude carillon is oktober 2007 verwijderd en naar de fabriek te Aarle-Rixtel gebracht. (59-08)

== In de media ==
* Uit ''Nieuwsblad van het Noorden'', 23 september 1959.

Na een aantal jaren diverse gebreken te hebben vertoond is het orgel van de Ned. Herv. Kerk te Veendam weer in staat gebracht, die de belangstellenden tot tevredenheid zal stemmen. Dit instrument met zijn 42 stemmen, 89 registratieknoppen met diverse afgeleide registers en speelhulpen, behoort tot de grootste orgels in de noordelijke provinciën. Het werd gebouwd door de firma Faber en Dienes te Salzhemmendorf in Hannover, volgens het ontwerp van de toenmalige organist der kerk, wijlen dr. Fried Schmidt Marlissa, ter vervanging van een orgel dat in 1824 werd gemaakt door Johann Wilhelm Timpe en kwalitatief uitstekende dagen had gekend, maar waaraan de tand des tijds zodanig had geknaagd, dat men wel tot liet pijnlijke besluit meende te moeten komen het volledig op te ruimen. Aan het nieuw te bouwen orgel werd de eis gesteld, dat zowel de werken van de oude klassieke meesters als die van de moderne componisten erop gespeeld moesten kunnen worden.

Op 12 oktober 1927 werd de bouw van een pneumatisch orgel aan Faber en Dienes opgedragen. Op 2 januari 1928 begon men met de afbraak van 't oude orgel en op 4 april 1928 werd het nieuwe orgel in een speciale dienst ingewijd. Het nieuwe instrument, dat de organisi nu ter beschikking stond had drie manualen en een pedaal. De dispositie vertoont zeer veel grondstemmen (vooral achtvoetsregisters), verschillende strijkende stemmen, bijzonder wijde vulstemmen en is tamelijk goed voorzien van tong werken. De Franse invloed was in die dagen reeds volledig doorgedrongen tot de noordeuropese orgelbouw. In de pijpfaetuur verdween meer en meer de boventoonrijke aanleg, zoals de barok die gekend had en zoals die thans in het moderne orgel weer terugkeert.

Voor de zeer noodzakelijke revisie heeft men de medewerking kunnen krijgen van de heer Wilhelm Wiegmann uit Hameln, die in 1928 de montageleider was. Wekenlang werkte deze van 's morgens vroeg tot 's avonds laat op, aan en in het orgel. Oude, versleten en verdroogde onderdelen werden vervangen, de pijpen werden opnieuw geïntoneerd.

Met het verkregen resultaat is niet in de laatste plaats de organist, de heer Adr. Antonisse in zijn schik. Immers, gedurende de jaren van zijn verblijf in Veendam had het orgel steeds diverse gebreken vertoond. Het enthousiasme van de heer Antonisse over zijn instrument is nu zo groot, dat. hij op korte termijn drie concerten zal geven. Het eerste is gesteld op vrijdagavond 9 oktober. Het tweede en derde concert zullen respectievelijk gewijd zijn aan Bach en Franck.

* Uit '''Dagblad van het Noorden''', 31 oktober 2015
De grote kerk in hartje Veendam wordt onder handen genomen. Het rijksmonument uit de zeventiende eeuw krijgt een andere entree, aan de kant van de begraafplaats.
Generaties en generaties Veendammers kerkten in het godshuis dat gesticht is in 1663. De meeste mensen kwamen binnen via de hoofdentree aan de J.G. Pinksterstraat. Het kerkbestuur wil nu een ingang aan de zijkant. Daar moet een zogeheten corridor komen. Modern, zonder dat die het monumentale karakter van de kerk aantast.
Om te kunnen verbouwen moest er grond worden geruild met de gemeente. Dat is gebeurd. ,,Ooit, lang geleden, kwam de kerktoren in eigendom van de gemeente Veendam. Dat was in de Franse tijd eind zeventiende, begin achttiende eeuw'', zegt Ed Panman van de verbouwingscommissie. In heel Nederland werden kerktorens wegens militaire doeleinden onteigend. Ze gingen dienst doen als uitkijktoren. Panman: ,,Bijzonder was dat de grond waarop de toren staat eigendom bleef van de kerk. Waarom dat was konden we uit de boeken niet opmaken. Dat is nu rechtgetrokken. Veendam krijgt nu ook de torengrond, wij krijgen extra meters aan de zijkant.''
De tijden zijn veranderd. Het monument is groot. Er kunnen zeker vijfhonderd mensen in. Panman: ,,De ruimte is er nog steeds, de gemeente is kleiner geworden. Op zondag bezoeken nu zo'n honderdvijftig mensen de dienst. Vandaar dat we iets intiemers willen, toekomstbestendig, sprankelend. Dat doen we door in de zijmuur een doorgang te maken en de kerkzaal her in te richten.''
Dat gebeurt in samenspraak met de Veendammer architect Dick Meis en kerkinterieurspecialist Pim van Dijk uit Zutphen. ,,Dat vergt expertise omdat we het bijzondere karakter van de kerk niet willen aantasten. De authentieke sfeer van de zaal, de mooie herenbanken en de kansel blijven intact.'' De verbouwplannen zijn in nauw overleg gemaakt met de monumenten- en welstandcommissie, zegt Panman. ,,De vergunningaanvraag kan nu de deur uit. Als het een beetje meezit, kunnen we volgend jaar beginnen met de werkzaamheden.''

==Externe links==
* {{Wikipedia2|Grote_Kerk_(Veendam)}}
* {{Wikimedia|Nederlands_Hervormde_Kerk_(Veendam)}}

==Afbeeldingen==
====Exterieur====
<gallery>
Kerkveendam3688.jpg | Ansichtkaart 1943 - WG
Afbeelding:Veendam - NH kerk.jpg|ansichtkaart
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar.jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (5).jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (6).jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (4).jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (10).jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (11).jpg

</gallery>

====Interieur====
<gallery>
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (3).jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (9).jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (7).jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (2).jpg
Afbeelding:01286 Veendam PKN. vm.NH.Kerk 1662 J.G.Pinksterstraat 5 Gron. foto. André van Dijk Kerkenverzamelaar (8).jpg
</gallery>