Handelingen

Deventer, Bergkerkplein 14 - Bergkerk: verschil tussen versies

Uit Reliwiki

(arch)
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 3: Regel 3:
[[Categorie:Rijksmonument]]
[[Categorie:Rijksmonument]]
[[Categorie:Buiten Gebruik]]
[[Categorie:Buiten Gebruik]]
[[Categorie:NH]]
[[Categorie:Deventer]]
[[Categorie:Deventer]]
[[Categorie:Gemeente Deventer]]
[[Categorie:Gemeente Deventer]]

Versie van 5 jan 2019 01:36


Bezig met het laden van de kaart...
Algemene gegevens
Naam kerk: Bergkerk
Genootschap: Ned. Hervormde Kerk
Provincie: Overijssel
Gemeente: Deventer
Plaats: Deventer
Adres: Bergkerkplein 14
Postcode: 7411EN
Inventarisatienummer: 10006
Jaar ingebruikname: 13e eeuw
Architect: Wolter te Riele (1867 - 1937) (Restauratie)
Huidige bestemming: cultureel centrum
Monument status: Rijksmonument 12423 (Kerk)
12416 (Torens)

Geschiedenis

Buitengewoon belangrijk (voormalig) kerkgebouw. De aan Sint-Nicolaas, schutspatroon van kooplieden en schippers, gewijde kerk is sinds mensenheugenis beter bekend als de Bergkerk. De kerk maakt al bijna acht eeuwen onderdeel uit van het silhouet van de stad Deventer. De bijnaam dankt de kerk aan zijn ligging op een hoog rivierduin aan de zuidoostkant van de oude stadskern. Het gebouw is een laatgotische driebeukige basilicale kerk met kooromgang. Ze heeft twee romaanse westtorens van vier geledingen, die in de laatgotische periode zijn opgehoogd en voorzien van slanke ingesnoerde spitsen.

De tussen 1198 en 1209 gebouwde romaanse kruisbasiliek werd bediend door broeders uit het Norbertijnenklooster Varlar bij Coesfelt in Duitsland. De kerk werd in 1206 ingewijd door de bisschop van de Letse stad Riga. Het gebouw vertoont ook veel gelijkenis met andere kerken uit de Oostzeelanden.

Van de oorspronkelijke romaanse kerk resteren de beide in tufsteen opgetrokken westtorens, die zijn geleed door middel van lisenen en rondboogfriezen. Mogelijk heeft oorspronkelijk tussen beide torens boven de ingang een galerij gezeten die in de gotische periode is uitgebroken. Inwendig zijn de beide oostelijke hoeken van het romaanse dwarsschip bewaard gebleven. Hierin bevinden zich nissen met 13e eeuwse muurschilderingen.

In de eerste helft van de 15de eeuw ontstond een nieuw gotisch koor met kooromgang. Kort daarop maakte ook het romaanse schip plaats voor een nieuw basilicaal schip met brede zijbeuken, met op het gewelf van de noordzijbeuk het jaartal 1463 en op dat van de zuidzijbeuk 1466. In deze tijd zijn de torens met een bakstenen geleding opgehoogd en voorzien van de huidige spitsen.

In 1477 kwam een kapel gereed, mogelijk die aan de noordzijde van de kooromgang. Omstreeks 1500 werden tegen de einden van het oude romaanse transept tweebeukige dwarskapellen toegevoegd die niet hoger zijn opgetrokken dan de zijbeuken en daardoor geen dwarsbeuk vormen. In 1497 kwam het portaal voor de noorddeur gereed.

Het calvinisme kreeg vaste voet in Deventer nadat Rennenberg de stad in 1578 veroverd had. In 1579 kregen de calvinisten de beschikking over de Broederenkerk, waar op 4 oktober van dat jaar voor het eerst avondmaal werd gevierd. In 1580 werden alle kerkgebouwen aan de Protestanten toegewezen en volgde een verlate Beeldenstorm waarbij de altaarstenen werden gebruikt voor grafstenen en de afbeeldingen in de kerk werden weggekalkt, waarna in 1582-'83 de kerk voor de protestantse eredienst werd ingericht.

In 1830 kregen de torens aan de voorzijde toegangen en in 1843-'44 volgde een verbouwing waarbij de vensters van gietijzeren traceringen werden voorzien. Tevens zijn toen de deelzuiltjes in de torens vernieuwd; het uurwerk dateert uit 1887. Bij de externe restauratie van de kerk onder leiding van W. te Riele in 1908-'15 werden de zandstenen traceringen hersteld. Een interne restauratie volgde in 1915-'24, waarbij men de wanden ontpleisterde met uitzondering van delen met muurschilderingen. De torens werden in 1963-'64 gerestaureerd en onder leiding van W.A. Heineman volgde in 1971-'72 een nieuwe restauratie. Daarbij werd de in 1886 aan de zuidzijde van de kooromgang ter plaatse van de oude sacristie gebouwde consistorie annex kosterswoning gesloopt.

In 2010 werden er aan de torens van de kerk opnieuw herstelwerkzaamheden uitgevoerd.

Inwendig heeft de kerk een zeer rijzige middenruimte, overdekt met kruisribgewelven. Slanke ronde natuurstenen pijlers scheiden het middenschip van de brede zijbeuken. Het hele interieur was, met uitzondering van de gedeelten waar muurschilderingen waren gevonden, ontpleisterd, maar is bij de laatste restauratie weer gesausd. In de oostwand van het oude romaanse dwarsschip bevinden zich rondboognissen die zijn voorzien van vroeg-13de-eeuwse schilderingen; aan de noordzijde een engel en een bisschopsfiguur en aan de zuidzijde een zeer beschadigde bisschopsfiguur. Naast decoratieve gewelfschilderingen bevinden zich in de noordelijke kooromgang de overblijfselen van een Christoforus en op de westwand van de noordzijbeuk een Boom van Jesse, beide uit het eind van de 15de eeuw. De restanten van de beide wetstafelen in maniëristische omlijsting stammen uit 1582. De schilderingen zijn in 1977 gerestaureerd door J. Otter.

De preekstoel stamt uit 1582-'83.

De van buiten zichtbare klok uit 1458 in de spits van de noordtoren is afkomstig van de St.-Lebuïnuskerk, en die in de zuidtoren werd in 1694 door Gerhard Schimmel gegoten.

Het kerkhof rondom de kerk werd in 1880 door de gemeente gekocht en in 1897 als park opengesteld. Ten noorden van de kerk ligt de voormalige 15de-eeuwse priorij (Bergkerkplein 12), die in 1742 werd verkocht en omstreeks 1860 haar huidige uiterlijk heeft gekregen.

De Hervormde Gemeente in de Bergkerk kreeg al vroeg te maken met een teruggang in het aantal kerkleden. Door de stedenbouwkundige ontwikkeling in de naoorlogse periode met nieuwe buitenwijken met ruimere woningen verloren de oude binnensteden steeds meer hun woonfunctie. Het Bergkwartier had bovendien te maken met een sterke verpaupering, waardoor gemeenteleden wegtrokken. De Nederlands Hervormde kerk koos er voor om in de binnenstad de Grote of St. Lebuïnuskerk te handhaven voor de eredienst. De Bergkerk werd in 1967 verlaten en aan de Gemeente Deventer voor het symbolische bedrag van 1 gulden verkocht. Het orgel, de preekstoel en de kroonluchters zijn eigendom gebleven van de Hervormde Gemeente. De overige roerende goederen zijn uit de kerk verwijderd en overgebracht naar andere locaties zoals de Grote Kerk, de Gemeentemusea Deventer (voorheen museum 'De Waag') en het archief. In mei 1983 zijn voor alle locaties aparte inventarislijsten opgemaakt. Een culturele bestemming lag daarna voor de hand, omdat daarmee een publieke functie bleef behouden en de toegankelijkheid tot het gebouw werd gegarandeerd. Lange tijd werd het gebouw gebruikt als een dependance van de Hannema de Stuers Fundatie in Heino. Nadat deze functie kwam te vervallen nam de VVV Deventer vanaf 2005 het beheer van de kerk op zich. Tegenwoordig wordt de Bergkerk gebruikt voor exposities, bijeenkomsten en concerten.

Inventaris

Preekstoel 1582-1583. Acht koperen kaarsenkronen (XVII) en vijftien koperen wandluchters. Orgel met hoofdwerk, rugwerk en aangehangen pedaal, in 1843 gemaakt door J.H. Holtgräve.

  • 2015 September: begonnen met restauratie.

Schilderingen

In de Bergkerk bevinden zich voor Nederland unieke Romaanse muurschilderingen die tot de oudste van Nederland behoren. Het gaat om schilderingen van Sint-Nicolaas en Sint-Martinus die rond 1200 zijn aangebracht in twee rondboognissen, ter hoogte van de beide transepten. Ze werden ontdekt bij een restauratie in 1915 en sedertdien achter glas bewaard. Andere schilderingen bevinden zich links en rechts van het orgel. Het gaat om afbeeldingen van de Boom van Jesse (stamboom van Christus) en van de beide stenen tafelen met de Tien Geboden. Deze muurschilderingen worden bij de huidige restauratie ook gerestaureerd. Andere schilderingen in de Bergkerk tonen een zegenende Christusfiguur, een bisschopsfiguur met engelen, en een rivierenlandschap met kasteel en een koningspaar.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Kerkgebouw

De Bergkerk, eertijds St. Nicolaaskerk. Gotische basiliek; koor en omgang XV A, schip en zijbeuken XVB. De beide twee traveeën diepe kapellen aan noord- en zuidzijde (circa 1500) liggen in het verlengde van wat het transept was der romaanse kerk van omstreeks 1200. Van deze romaanse kruisbasiliek resteren o.a. de beide uiterste oostelijke hoeken van het transept; hierin nissen met XIIIa schilderingen. De wanden ontpleisterd en gesausd, met uitzondering van delen met muurschilderingen, bij de restauratie 1915-1924. Inventaris: preekstoel (XVId). Acht koperen kaarsenkronen (XVII) en vijftien koperen wandluchters. Orgel met Hoofdwerk, Rugwerk en aangehangen Pedaal, in 1843 gemaakt door J.H. Holtgräve. Twee torens, elk met vier tufstenen romaanse geledingen, van gotische verhoging van baksteen en als bekroning een slanke, met leien gedekte spits. De vlakken geleed door lisenen en rijen van togen. De vierde torengeleding heeft aan elke zijde gekoppelde galmgaten; de bakstenen topgeleding enkele, daarboven dubbele galmgaten. Klokkenstoel met klok van G. Schimmel, 1694, diam.112 cm. In de koekoek hangt tevens een klok.

opname 1961 © AvD.

Torens

Twee torens, elk met vier tufstenen romaanse geledingen, van gotische verhoging van baksteen en als bekroning een slanke, met leien gedekte spits. De vlakken geleed door lisenen en rijen van togen. De vierde torengeleding heeft aan elke zijde gekoppelde galmgaten; de bakstenen topgeleding enkele, daarboven dubbele galmgaten. Klokkenstoel met klok van G. Schimmel, 1694, diam.112 cm. In de koekoek hangt tevens een klok.

Gebouwomschrijving SKKN

De Bergkerk is een vijftiende eeuwse, laatgotische driebeukige basilicale kerk. Voor die tijd stond op deze plaats een romaanse kruisbasiliek waarvan alleen de torens zijn overgebleven. Deze kerk was gewijd aan St. Nicolaas. In de eerste helft van de 15de eeuw werd het huidige gotische koor met kooromgang gebouwd. Later in die eeuw bouwde men het basilicale schip met de brede zijbeuken, waaraan de jaartallen 1463 en 1466 op de gewelven nog herinneren. In die tijd zijn ook de twee torens verhoogd en voorzien van de huidige spitse bekroningen.

Het Calvinisme kreeg vaste voet in Deventer nadat Rennenberg de stad in 1578 veroverd had. In 1579 kregen de Calvinisten de beschikking over de Broederenkerk, waar op 4 oktober van dat jaar voor het eerst avondmaal werd gevierd. Na een beeldenstorm in 1580 werden alle kerkgebouwen aan de Protestanten toegewezen. De preekstoel dateert uit die periode, nl. 1582-1583. In 1587 kwam Deventer weer in handen van de Spanjaarden en werden de kerken teruggegeven aan de Katholieken tot 1591 toen de kerken definitief in handen van de Calvinisten kwamen.

Een restauratie van het exterieur vond plaats in de jaren 1908-1915 onder leiding vanWolter te Riele (1867 - 1937), gevolgd door een interne restauratie van 1915-1924 waarbij de wanden ontpleisterd werden, behalve die stukken waar muurschilderingen werden gevonden. Tijdens de restauratie van 1971-1972 zijn de wanden opnieuw gepleisterd.

In 1967 heeft de Hervormde Gemeente afstand gedaan van het gebouw en het verkocht aan de gemeente Deventer. Het orgel, de preekstoel en de kroonluchters zijn eigendom gebleven van de Hervormde Gemeente. De meeste overige roerende goederen zijn toen uit de kerk verwijderd en overgebracht naar andere locaties zoals de Grote Kerk, de Gemeentemusea Deventer (voorheen museum 'De Waag') en het archief. In mei 1983 zijn voor alle locaties aparte inventarislijsten opgemaakt.

Vanaf 1 januari 2006 wordt de kerk commercieel geëxploiteerd. Tot 31 december 2005 was er de laatste tentoonstelling: De Kerk gaat uit. (54-05)

Orgel

Het orgel van de Bergkerk is in de loop der jaren relatief goed bewaard gebleven. Het orgel, gebouwd door Johann Heinrich Holtgräve werd in 1843 opgeleverd. Het bevat nog een klein beetje pijpwerk van het oude orgel van de gebroeders Baders uit 1639. In 1866 is het instrument door de zoon van Johann Heinrich, H.G. Holtgräve hersteld, waarbij delen van de tongwerken zijn vernieuwd. In 1889 werkt de firma Van Oeckelen aan het instrument. Mogelijk is toen de Quintfluit 3' van het rugpositief opgeschoven tot Fluit 4'. Verder is op enig moment de kas bruin geschilderd en zijn registers Roerfluit 8' (HW) en Holpijp 8' (RP) van plaats verwisseld. In 1935 vernieuwt J.C. Sanders & Zn. de beide trompetten. In 1948 levert hij een nieuw pedaalklavier en wordt de Hautbois 8' van het RP gewijzigd in een Fagot. Wellicht is bij die gelegenheid ook de Woudfluit 2' van het RP opgeschoven tot Quint 1 1/3'. In 1971 wordt het orgel gedemonteerd en opgeslagen. In de jaren 1980/1981 voltooit K.B. Blank & Zn. een complete restauratie waarbij de niet originele tongwerken worden vervangen en de opgeschoven registers in hun oorspronkelijke toestand worden teruggebracht. Op een lege sleep van het RP wordt een nieuwe Mixtuur III geplaatst. In 2001 volgt tenslotte een schoonmaak door Orgelmakerij Gebr. Reil. De drie originele spaanbalgen zijn nog aanwezig.

De kas

Johann Heinrich Holtgräve voorziet zowel de Bergkerk als de Grote of Sint Lebuïnuskerk van zijn woonplaats Deventer van nieuwe orgels. Beide orgels krijgen een rugpositief en zijn ook voor wat het verdere ontwerp betreft aan elkaar verwant. Het front van het orgel in de Bergkerk is ontleend aan dat van het in 1839 voltooide orgel in de Grote Kerk. Het ontwerp voor dit instrument wordt echter geleverd door Jonathan Bätz. Voor het hoofdwerk van het Bergkerk-orgel neemt Holtgräve het rugpositief van het Lebuïnus-orgel als uitgangspunt, zij het met vlakke tussenvelden en een minder geprononceerde halve ovale plattegrond. Bij het rugpositief van de Bergkerk is deze typerende ovaal wel zichtbaar en zijn de tussenvelden hol. De verdere opbouw van dit front is echter anders dan bij het orgel in de Lebuïnus, het gaat meer terug op het werk van Gideon Thomas Bätz. In de ornamentiek is veel eikenbladwerk aan te treffen, vooral bij de pijpvoeten. Fraai zijn ook de vleugelstukken van het hoofdwerk. Op de hoofdkas staat het beeld van een staande David met harp. Hij wordt geflankeerd door twee vrouwenfiguren die geloof en hoop voorstellen.

Technische gegevens orgel:

Hoofdwerk 12 Rugwerk 11 Pedaal aangehangen Totaal aantal stemmen 23 Manuaalomvang C-f Pedaalomvang C-d' Toetstractuur Mechanisch Registertractuur Mechanisch Windlade(n) Sleeplade Temperatuur Evenredig zwevend

Dispositie

Hoofdwerk: Prestant 16', Bourdon 16', Octaaf 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Gemshoorn 4' - deels 1639, Quint 2 2/3' - discant uit 1639, Octaaf 2', Cornet V sterk (discant), Mixtuur IV sterk, Fagot 16', Trompet 8'. Rugwerk: Prestant 8', Roerfluit 8', Salicionaal 8', Octaaf 4', Openfluit 4', Quintfluit 3', Octaaf 2', Woudfluit 2', Mixtuur III sterk - 1981, Trompet 8' - 1866, Fagot 8' - 1866 Pedaal: Aangehangen. Koppelingen: Klavierkoppeling. Speelhulpen: Twee sperventielen, Tremulant.

Literatuur:

B.J.M. Duimel e.a., St. Nicolaaskerk of Bergkerk, z.j. Deventer

Kuile, E.H. ter, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst: Zuid-Salland, 's-Gravenhage 1964


Externe links

Afbeeldingen

Exterieur

Interieur