Amsterdam, Nieuwendammerdijk 225/227 - Augustinus (Noord)
Uit Reliwiki
Algemene gegevens | |
---|---|
Naam kerk: | St.-Augustinuskerk |
Genootschap: | Rooms-Katholieke Kerk in Nederland |
Provincie: | Noord-Holland |
Gemeente: | Amsterdam |
Plaats: | Amsterdam |
Adres: | Nieuwendammerdijk 227 |
Postcode: | 1025LK |
Inventarisatienummer: | 7 |
Jaar ingebruikname: | 1889 |
Architect: | Alfred Tepe (1840 - 1920) |
Oorspronkelijke bestemming: | Pastorie(F) |
Huidige bestemming: | buiten gebruik |
Hoofdfunctie: | |
Functie: | Religieus |
Monument status: | Rijksmonument |
Sonneveld-index: | 04929 |
Monument nummer: | 508534 |
Geschiedenis
Zeer belangrijke, charmante, vrijwel geheel intacte "dorpskerk", een neogotische pseudobasiliek met toren, ontworpen door architect Alfred Tepe (1840-1920).
Deze architect heeft vele tientallen kerken ontworpen, vooral in het Aartsbisdom Utrecht. Er zijn "maar" 4 kerken door hem ontworpen in het Bisdom Haarlem. In Amsterdam tekende hij eerder de monumentale kerk De Krijtberg aan het Singel. Twee andere, nog bestaande en in gebruik zijnde, Tepekerken in Bisdom Haarlem zijn de (kleine) St. Antonius van Padua in Kortenhoef en de (grote) St. Christoforus in Schagen.
Temidden van de (plannen tot) afstoting van alle andere vijf R.K. kerkgebouwen in Amsterdam-Noord, die samen door één nieuw kerkgebouw zouden worden vervangen, was het aanvankelijk de bedoeling, dat deze St. Augustinuskerk, o.a. wegens de status van Rijksmonument, wel als tweede kerk in gebruik zou blijven. Begin jaren 2010 is echter besloten, dat de St. Stephanuskerk zou worden verbouwd, en in gebruik zou blijven als enige R.K. kerk in de parochie Amsterdam-Noord. Zondag 27 juli 2014 vond de eerste viering plaats in de gerenoveerde St. Stephanuskerk, die toen de naam "De Nieuwe Augustinuskerk" kreeg.
Per 1 september 2014 is de St. Augustinuskerk per bisschoppelijk decreet aan de R.K. eredienst onttrokken. Zondag 24 augustus 2014 vond de laatste R.K. viering in deze kerk plaats. Jaren van leegstand volgden. In februari 2019 werd het leegstaande gebouw gekraakt. De krakers werden er na een kort geding eind april 2019 uitgezet. Sindsdien wacht het gebouw op wat er komen gaat, waarschijnlijk een verbouwing tot appartementen.
Geschiedenis na buitengebruikstelling als kerk
Het gebouw werd in eerste instantie verkocht ten behoeve van de vestiging van een "Memorarium", "Grafkerk", dat echter niet is gerealiseerd, nadat een vergelijkbaar project in de voormalige Kerk St. Jan de Doper in Arnhem, kwalitatief prima ingericht, kwantitatief zwaar tegenviel.
Het gebouw kwam weer in de verkoop. Inmiddels is het exterieur behoorlijk in verval. Het torenuurwerk is afgebladderd en de wijzers staan stil. Rond de torenspits is een groene gaasdoek gesnoerd om de leien te stabiliseren.
Op zaterdag 16 februari 2019 werd het gebouw gekraakt. Om hun actie luister bij te zetten, luidden de krakers de kerkklokken en op zondag 24 februari konden buurtbewoners een kijkje nemen in het gebouw en kennis nemen van de plannen van de krakers om het gebouw weer een plaats in de buurt te geven. De buurtbewoners leken blij met de kraak en startten een petitie om de tijdelijke bewoning door de krakers te ondersteunen. De eigenaar -Nedstede- wil echter appartementen in de kerk gaan realiseren en spande een kort geding aan. Eind april 2019 werden de krakers na een kort geding op straat gezet. Zij hadden intussen wel de hele kerk scoongemaakt. Leegstandsbeheerder Adhoc kreeg de sleutel voor bewoning door Antikraak.
Sinds 10 december 2021 wordt de kerk te koop aangeboden door SpitsVastgoed.
Voorgaande gebouwen
Orgels
Adema-orgel
In 1926 bouwde Sybrand P.H. Adema een nieuw orgel in de kerk, dat na zijn dood in dat jaar door J. Wisse werd voltooid. Het instrument is in 1952 door Hubert Schreurs gereviseerd, waarbij tevens de dispositie is gewijzigd. Het kerkgebouw is gesloten na een laatste dienst op 24 augustus 2014. Het orgel blijft in de kerk staan.
- (Bron:Orgeldatabase)
Klop-orgel
De firma Klop plaatste in 1983 een koororgel in de Sint Augustinuskerk aan de Nieuwendammerdijk in Amsterdam-Noord. Na een laatste viering op 24 augustus 2014 is de Sint Augustinuskerk gesloten. Het Klop-orgel is overgeplaatst naar de nieuwe parochiekerk, de Sint Stephanuskerk. Deze kerk heeft na een renovatie de naam Nieuwe Augustinuskerk gekregen.
- (Bron:Orgeldatabase)
Monumentomschrijving Rijksdienst van de St. Augustinuskerk
In 1888-1889 naar neogotisch ontwerp van A. Tepe uitgevoerde St. Augustinuskerk, dwars op de dijk gesitueerd met koor aan de noordzijde.
Omschrijving
Deels op een natuurstenen plint, in donkerbruine baksteen opgetrokken geheel onderkelderde pseudo-basilicale kruiskerk in neogotische stijl met uitgebouwde zuidtoren. De hoge toren bestaat uit vier bouwlagen, op de hoeken voorzien van zich sprongsgewijs verjongende steunberen, met eenhoge ingesnoerde achtzijdige spits met leien bedekt. De toren is voorzien van verdiept geplaatste spitsboogvormigevensters met glas-in-lood en galmgaten. Aan de binnenzijde is de toren voorzien van opvallend metselwerk bestaande uitgebogen driehoeken. De ingang bevindt zich aan de dijk en bestaat uit een dubbele eikenhouten deur. In de muur onderaan de toren is een steen gemetseld waarin de tekst: "Templum hoc potissimum aedificatum est fidelium sumptibustuos Rev. pater J. van Sleeuwen centum viginti quinquedioceseos Harlemensis ecclesiis per tres annos concionandoipse atque colligendo comparavit". (Deze prachtige kerk is gebouwd met de bijdragen van gelovigen die de eerwaarde pater J. van Sleeuwen, pastoor alhier, heeft verkregen door zelfgedurende drie jaar in 125 verschillende kerken van het bisdom Haarlem te bedelen en te collecteren).
Eveneens een gedenksteen waarop de tekst: ""Hancin honorem S.P.N. Augustini ecclesiam consecravit l11. mus acRev. mus Dums"".
Ter weerszijden van de fronttoren twee kleine bouwvolumes metdoor leien gedekte tentdaken. Hiervan heeft het oostelijk bouwvolume een eikenhouten toegangsdeur aan de zijkant. Aan de langszijden bevinden zich tussen deze twee kleine bouwvolumes en de driezijdig gesloten transeptarmen twee zijbeuken van elk vier traveeën lang, alle zijn voorzien van zich naar boven verjongende steunberen waartussen spitsboogvormige vensters met glas-in-lood. De eerste en derde travee van het oostelijke zijbeuk zijn voorzien van eikenhouten toegangsdeuren welke toegang geven tot resp. een zijportaal en het souterrain. Beide transeptarmen zijn in het noorden voorzien van een zijkapel. Het koor is vijfzijdig gesloten. De in Maasdekking uitgevoerde daken hebben sierlijke pirons bij de hoeken en kleine dakkapellen met luiken waarin open vierpas en gekante spitsen. Klokkenstoel met gelui bestaande uit een klok van Petit und Gebr. Edelbrock (geleverd door Eijsbouts), 1911, diam. 45,7 cm en twee moderne klokken. Mechanisch torenuurwerk, Addicks, circa 1927, elektrische aandrijving.
Interieur
De 19de-eeuwse glas-in-loodramen in de absis zijn gesigneerd door Van Soest en Willemse te Utrecht. In de langswanden bevinden zich 20ste-eeuwse glas-in-lood ramen van Gisèle Waterschoot van de Gracht. De preekstoel, het kunststenen altaar en het pneumatisch orgel uit 1926 (Rijksmonument) zijn gebouwd door Sybrand Adema en J. Wisse. De vijf 17de-eeuwse statieschilderijen van Adriaen van de Velde (1636-1672) zijn afkomstig van de voormalige Augustijner schuilkerk 'De Star' op het Rusland. Op het hoofdaltaar met sjabloonmotieven beschilderde tegels.
Waardering
Pseudo-basilicale kruiskerk met bijbehorend interieur in neogotische stijl naar ontwerp van W.V.A. Tepe en aan de zuid- en oostzijde omgeven door ijzeren hekwerk op bakstenen muur met ezelsrug, als hoofdonderdeel van het kerkelijk complex St. Augustinus van algemeen belang wegens de architectuur-, cultuur- en kunsthistorische waarde. Tevens van situationele waarde wegens het markante silhouet van de hoge fronttoren en de ligging aan de Grote Die.
Monumentomschrijving pastorie
Inleiding
In 1888-1889 gebouwde pastorie naar ontwerp van A. Tepe aan de westzijde van de St. Augustinuskerk gebouwde pastorie.
Omschrijving
Op een samengestelde plattegrond in donkerbruine baksteenopgetrokken, oostelijk door een uit een bouwlaag bestaandvolume met de kerk verbonden, pastorie bestaande uit eenbeganegrond en een kapverdieping onder een zadeldak metshingles. De beide korte zijden van het pand zijn voorzien vaneen trapgevel waarin een venster. De treden van de trapgevelzijn voorzien van natuurstenen dekplaten. De voorgevel bestaat uit drie traveeën. De middelste, de ingangstravee, bestaat uit een uit twee bouwlagen opgetrokkenrisaliet en is voorzien van een trapgevel en een steekkap metshingles. De topgevel is verder voorzien twee lancetvormige spaarnissen aan weerszijden van een zesruits schuifvenster in spitsboogvormig spaarveld met gemetselde toptracering . Boven deeikehouten paneeldeur met gedeeld bovenlicht een rondboogvormige blindnis met siermetselwerk. In de twee buitenste traveeën elk twee gekoppelde vensters met zesruits roedenverdeling en glas-in-lood bovenlichten onder een rondboogvormige blindnis met siermetselwerk. Het teruggerooide, oostelijk gelegen en met de kerk verbonden bouwvolume is aan de dijkzijde voorzien van een kruisvenster. De beide trapgevels aan de kopse zijden worden bekroond door een overhoekse pijler. De pastorie wordt aan de dijkzijde afgesloten door een ijzeren hekwerk op een bakstenen muur met ezelsrug.
Interieur
In de gang beschilderde vloertegels. In de pastoorskamerschouw met peerkraal waarin tegels met 'biblia pauperum'-afbeeldingen, links betreffende het Oude Testament en rechtsbetreffende het Nieuwe Testament. Cassetteplafond met moer- enkinderbalken in het zicht. Originele uit hout gesneden kast. Vestibuledeur met geëtst glas.
In souterrain originele wijnkelder met nissen.
Waardering
Naar ontwerp van A. Tepe in 1888-1889 gebouwde pastorie met bijbehorende interieur-onderdelen van algemeen belang wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde als historisch-functioneel onderdeel van het kerkelijk complex St. Augustinus.
Monumentomschrijving VVAB
In zijn bijdrage voor de Vereniging Amsterdamse Binnenstad VVAB, verwees schrijver Guido Hoogewoud in 2016 naar een tekst van Jan Kalf uit 1906 (De katholieke kerken in Nederland, Dat is de tegenwoordige staat dier kerken met hunnen meubeling en versiering beschreven en afgebeeld, uitgegeven onder leiding van dr. P.J.H. Cuypers, tekst door Jan Kalf, Amsterdam 1906, XIV Dekenaat Purmerend, p. 313). Kalf beschreef het interieur als volgt: 'Zooals vele van Tepe's dorpskerkjes is ook dit er een met drie beuken van ongeveer gelijke hoogte, met gemetselde kruisgewelven overdekt, en van binnen geheel bepleisterd, bestemd om aan de polychromie eenigen luister te ontleenen; een sober program, maar met smaak uitgevoerd'. Hoogewoud vervolgt: "In het nu witte interieur rusten de kruisribgewelven op ronde pijlers met vergulde kapitelen, waarschijnlijk een kleurstelling van na Vaticanum II (1962-1965). Van het begin af zal een beperkt budget de inrichting hebben bepaald, het altaar uit 1903 en de preekstoel uit 1906 zijn van kunststeen en vervaardigd door de firma Stoltefus in Den Haag. Maar gaandeweg werd deze dorpskerk liefdevol ingericht en door schenkingen verrijkt. Gisèle Waterschoot van de Gracht (1912-2013) ontwierp vier glas-in-lood ramen voor de zijbeuken met als thema Geloof, Hoop, Liefde, en Kuisheid. De gebrandschilderde ramen in de apsis, waarop de kruisiging op Golgotha, het offer van Abraham en de slavernij in Egypte zijn voorgesteld, werden geleverd door Van Soest en Willemse te Utrecht. Nieuwendam leeft voort in de namen van haar schenkers, zoals: 'ter herinnering aan Jan Knook en zijn echtgenote Geertruida Wierik', 'ter herinnering aan Petrus Knook en zijn echtgenote Elisabeth Dekker, 'ter herinnering aan Pieter Abeels een zijn echtgenote Eveline Veldmeijer'. In 1926 bouwde Sybrand Adema het pneumatische orgel op de koortribune, dat door zijn medewerker J. Wisse werd voltooid. Omdat het in twee delen is ontworpen, laat dit instrument het zicht vrij op het gebrandschilderde raam met voorstelling van het Laatste Oordeel. Het zo gevormde ensemble van altaren, preekstoel, orgel en gebrandschilderde ramen is ondanks de latere modernisering nog steeds in harmonie met de neogotische inspiratie van het concept. Een bijzonder bezit voor deze kerk vormden de vijf schilderijen door Adriaen van de Velde uit het bezit van de voormalige Augustinuskerk op het Rusland, waarop de 'droevige geheimen' van het Rozenkransgebed zijn voorgesteld. Na de sluiting van deze kerk in 1929 zijn deze overgebracht naar Nieuwendam. De stichting van de Augustinuskerk wordt gememoreerd in een steen aan de toren met de tekst: 'templum hoc potissimum aedificatum est fidelium sumptibus tuos Rev. pater J. van Sleeuwen centum viginti quinque dioceseos Harlemensis ecclesiis per tres annos concionando ipse atque colligendo comparavit' (deze prachtige kerk is gebouwd met de bijdragen van gelovigen die de eerwaarde pater J. van Sleeuwen, pastoor alhier, heeft verkregen door zelf gedurende drie jaar in 125 verschillende kerken van het bisdom Haarlem te bedelen en te collecteren). In 1927 kreeg de Augustinus haar uurwerk. De naam van de firma J.H. Addicks & Zn. is verbonden aan vele klokken en uurwerken in het bijzonder in Amsterdam. Van de drie door de firma Petit en gebr. Edelbrock te Gescher in Westfalen gegoten klokken overleefde alleen de klok Helena de klokkenroof in 1942. Bij het zestigjarig jubileum in 1949 werd een nieuwe basklok geschonken." Hoogewoud besluit zijn artikel als volgt: "Met voorbijgaan aan gedateerde opvattingen over het neogotische kerkgebouw als dertien in een dozijn en dankzij voortschrijdend inzicht in eigentijdse productiemethoden en gebruikte materialen kan deze schepping van Alfred Tepe beter worden begrepen en gewaardeerd. Als neogotische dorpskerk in het Waterlandse Amsterdam is het bouwwerk een eenling, terwijl het interieur een gaaf tijdsdocument vormt van de omgang van de dorpsgemeenschap met hun parochiekerk."
Het volledige artikel is te vinden in Binnenstad 278, oktober/november/december 2016.
Interieur begin 2019
Het interieur is nog vrijwel volledig intact, met 3 altaren, prachtige kansel, doopvont, en bespeelbaar orgel onderin de toren. Alleen de vijf 17de-eeuwse statieschilderijen van Adriaen van de Velde, afkomstig van de voormalige Augustijner schuilkerk 'De Star' op het Rusland, zijn waarschijnlijk elders ondergebracht. Alle banken, zowel in middenschip als in beide zijbeuken, staan er nog. De (al eerder beschermde) glas-in-loodramen zijn ook geheel intact. Door de krakers is de kerkruimte in februari 2019 schoongemaakt en ontdaan van een laag stof van ruim 4 jaar.
In de media
- Uit Mariabode, 17 februari 2019
AMSTERDAM - 17 februari 2019 - De Augustinuskerk aan de Nieuwendammerdijk in Amsterdam Noord is zaterdagavond gekraakt. Om hun actie luister bij te zetten, werden de kerkklokken geluid en de buren uitgenodigd onder het genot van koffie kennis te maken, zo laat de politie weten. Er zal geen actie tegen de krakers worden ondernomen, maandag zal op het Amsterdamse gemeentehuis de situatie worden besproken, tot die tijd laat de politie de nieuwe ‘bewoners’ met rust.
De St. Augustinuskerk, een rooms-katholieke kruiskerk in Nieuwendam. Op nummer 225 staat de bijbehorende pastorie.
De kerk is sinds augustus 2014 buiten gebruik. De circa 40 meter hoge kerktoren met achthoekige spits is een markant punt dat de overwegend lage lintbebouwing van de dijk onderbreekt. Van de twee oude klokken (uit 1889 en 1911), bleef de kleine Helenaklok behouden. In 1948 en 1949 werden er bij de Helenaklok nieuwe klokken gehangen.
Architect Alfred Tepe (1840-1920) heeft tientallen kerken ontworpen. In Amsterdam tekende hij eerder de Krijtberg aan het Singel.