Handelingen

Amsterdam, Lekstraat 61 - Synagoge

Uit Reliwiki

Versie door JvN (overleg | bijdragen) op 3 mei 2017 om 07:20 (diversen)


Algemene gegevens
Genootschap: Joodse Gemeenschap
Provincie: Noord-Holland
Gemeente: Amsterdam
Plaats: Amsterdam
Adres: Lekstraat 61
Postcode: 1079EK
Inventarisatienummer: 00512
Jaar ingebruikname: 1937
Architect: Elzas, A.
Huidige bestemming: bedrijfsruimte; synagoge
Monument status: Rijksmonument 526707

Geschiedenis

De synagoge in de Lekstraat 63 bevindt zich in de Rivierenbuurt, een buurt die voor de oorlog voor bijna 30% joods was. Anne Frank woonde er met haar familie op het Merwedeplein, na hun vlucht uit Duitsland voor Hitler. De Lekstraat Synagoge (1937) is de laatste synagoge in Amsterdam die voor de Tweede Wereldoorlog is gebouwd. De architect, Abraham Elzas (1907-1995), was eerder werkzaam bij architect Le Corbusier in Parijs; de Lekstraat Synagoge heeft dan ook de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid: een strak gebouw met een licht interieur. Aan de gevel prijkt de Hebreeuwse tekst: 'En ik zal in het midden der kinderen Israëls wonen en ik zal mijn volk Israël niet verlaten.' (1 Koningen 6:13). Tijdens de Tweede Wereldoorlog konden joden in de Lekstraat Synagoge de gele davidsterren kopen die ze verplicht waren te dragen. Na september 1943 werd het een opslagplaats van meubels van weggevoerde joden. Collectie JHM, uit fotozuil Joods Leven in Amsterdam, 1999-2002, Anita Frank en Pauline PriorIn de jaren zeventig van de 20ste eeuw kwam het pand op de nominatie voor sloop. In plaats hiervan kwam het Verzetsmuseum in het pand, terwijl de voormalige jeugdsjoel dienst bleef doen als synagoge. In 1999 verhuisde het Verzetsmuseum naar het gebouw Plancius in de Plantage. In de grote ruimte van de Lekstraat Synagoge is thans een veilinghuis gevestigd.

Architectonisch zeer belangrijk vroegmodern gebouw. Grote zaal buiten gebruik 1984, tijdelijk Verzetsmuseum en cultureel centrum, vanaf eind jaren 1990 veilinghuis. De kleinere bijzaal links van de grote zaal is, sinds 1984, onverminderd in gebruik als synagoge.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Op de hoek van Lekstraat en Kinderdijkstraat in 1936-1937 tot stand gekomen SYNAGOGE met bijbehorende dienstwoning, naar het winnend prijsvraagontwerp in de trant van het Nieuwe Bouwen van A. Elzas in opdracht van de Nederlandsche Israëlietische Hoofdsynagoge. De ijzerconstructie is van de N.V. Gebr. Vincent. En zowel aan de Lekstraat als aan de Kinderdijkstraat bevindt zich een tuin met een perceelscheiding in de vorm van een ijzeren hek. De koperen kroonluchters van de voormalige grote sjoel zijn eveneens gemaakt naar een ontwerp van Elzas.

N.B. In 1984-1985 is het gebouw veranderd, waarbij de kleine sjoel werd vergroot tot een synagoge voor maximaal 160 personen en de grote sjoel werd verbouwd tot Verzetsmuseum; thans (1999) bevindt zich in de voormalige grote sjoel een veilinghuis. De galerijen en de nis voor de Arke werden hierbij behouden. Zowel aan de Lekstraat als aan de Kinderdijkstraat bevindt zich een tuin met een ijzeren hek als perceelscheiding. De lage uitbreiding achter de kleine sjoel is niet bij de bescherming inbegrepen.

Omschrijving

Op een onregelmatige U-vormige plattegrond tot stand gekomen gebouw bestaande uit twee rechthoekige bouwvolumen die door een tussenlid zijn verbonden. Het geheel is deels onderkelderd en telt twee tot drie bouwlagen onder platte daken. De dakoverstekken zijn bekleed met koper. Het grote rechthoekige hoofdgebouw heeft een beton- en ijzerconstructie en is uitwendig bekleed met natuurstenen platen. De ingang onder een luifel met eikehouten dubbele deuren bevindt zich in de korte NW-gevel aan de Lekstraatzijde, alwaar op de begane grond vijf op regelmatige afstand van elkaar geplaatste vierkante en verdiept aangebrachte stalen vensters met uitkragende omlijsting. Op de verder blinde gevel een Hebreeuwse tekst in metalen letters (I Koningen 6:13). Onder het dakoverstek een cirkelvormige opening bedoeld voor het uithangen van een vlag. De ZW-gevel aan de Kinderdijkstraat is zeven vensterassen breed met geheel rechts een lagere uitbouw met een smalle vensterstrook boven een nooduitgang. Op de begane grond zeven vierkante vensters met vlakke uitspringende omlijsting. De bovenste verdieping heeft zeven hoge, gekoppelde en stalen vensters met verticale roedenverdelingen. De noordoostelijke lange zijgevel met eveneens een verticale vensterstrook onder het dakoverstek. Achterzijde met twee lagere uitbouwen. De linker is de uitbouw van de Heilige Arke; de rechter uitbouw herbergde in oorsprong de 'kamer voor de gewijde kleden'. Het bijgebouw met de kleine sjoel en de dienstwoning en het tussenlid zijn opgetrokken in gele baksteen. In het tussenlid bevindt zich de manneningang; links daarnaast de vrouweningang, beide onder een luifel. Boven de ingangen twee vensterstroken met verticale roedenverdeling. Terugliggende dienstwoning met ovaalvormige glazen uitbouw met toegang tot dakterras. Twee vensters aan weerszijden van de glazen uitbouw. Cilindervormig trappenhuis met toegang tot dakterras vanuit hoofdgebouw. Zijgevel van het bijgebouw met in de lage rechtertravee brede vensters op de verdiepingen. Op de begane grond de ingang tot de dienstwoning onder een luifel. Ter hoogte van de dienstwoning twee vensters met verticale roedenverdeling. Bovenliggend L-vormig dakterras met ijzeren borstwering. Aan de achterzijde van het dakterras een ronde, hoog opgemetselde pijp met lantaarn als lichttoevoer voor de vrouwengarderobe. Het balkonoverstek van het terras is met koper bedekt.

Achterzijde met op de eerste verdieping een doorlopende brede strook geblindeerde vensters. Op de tweede verdieping ter hoogte van de dienstwoning over de gehele gevelbreedte een balkon met ijzeren borstwering. Balkondeuren met aan weerszijden vensters. Het interieur van de voormalige grote sjoel heeft nog de aan drie zijden omlopende vrouwengalerij met open houten hek als borstwering. De hoge wand tegenover de toegang is bekleed met marmerplaten, waarop in metalen letters een Hebreeuwse tekst (Psalmen 2:11); de nis voor de Arke is nog aanwezig. De koperen kroonluchters in de middenzaal zijn oorspronkelijk. De kleine sjoel heeft een kleine vrouwengalerij aan de korte zijde, met dito open houten hek als borstwering. De banken van de mannenafdeling zijn aan drie zijden van de bima gerangschikt. Banken en bima zijn afkomstig van de voormalige grote sjoel.

Waardering

Synagoge (deels voormalig, deels als zodanig in gebruik) met bijbehorende onderdelen uit 1936-1937 van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische en architectuurhistorische waarde, als zeldzaam voorbeeld van een in nieuw-zakelijke trant uitgevoerd joods bedehuis en uitwendig en deels inwendig gaaf bewaard gebleven bouwwerk met bijzonder ingetogen materiaalgebruik en lichtval. Tevens van belang als hoofdwerk van architect A. Elzas.

In de media

  • Uit Het Vaderland, 1 December 1937.

De nieuwe synagoge aan de Lekstraat te Amsterdam is gisteravond met het gebruikelijke ceremonieel geopend. Tijdens dezen plechtigen kerkdienst, waarin de oppervoorzanger der gemeente, de heer I.E. Maroko, in het gebed voorging, heeft de opperrabbijn, de weleerw. heer L.H. Sarlouls, een feestgebed uitgesproken. De dienst werd opgeluisterd door het kerkelijk zangkoor der groote synagoge onder leiding van den heer S.H. Engelander. Toen de opperrabbijn der N.I.H.S., de weleerw. heer L.H. Sarlouis, met de leden van het rabbinaat der N.I.H.S., de rabbijnen der Portugeesch Israëlietische Gemeente en enkele leden van het kerkbestuur de tien wetsrollen, die blj de diensten in deze synagoge zullen worden gebruikt, binnenbracht, was de geheele synagoge bezet. Aan de inwijdingsplechtigheid is voorafgegaan een buitengewone vergadering van den kerkeraad, waarin besloten werd het volgend telegram te zenden aan H.M. de Koningin: Ter gelegenheid van de plechtige inwijding der nieuwe synagoge Lekstraat te Amsterdam biedt de Nederlandsch Israëlietische hoofdsynagoge Uwe Majesteit en het Koninklijke Huis de eerbiedige betuiging van haar hulde en verknochtheid met den oprechten wensch dat Uwe Majesteit onder Gods zegen nog vele jaren van geluk en voorspoedige regeering ten deel mogen vallen. Zij veroorlooft zich hieraan de bede te verbinden voor een spoedig en volledig herstel van Z.K.H. Prins Bernhard. De voorzitter van den kerkeraad, de heer A. Asscher, hield een redevoering, waarin hij o. m. zeide: Vóór alles spreek ik ons aller vreugde en die van het kerkgenootschap er over uit, dat de gezondheidstoestand van Z.K.H. Prins Bernhard, na het ongeval dat hem gisteren is overkomen, gelukkig zoo gunstig mag worden genoemd. Ik wll hier namens u allen den hartgrondige wensch tot uiting brengen, dat Z.K.H. spoedig, tot blijdschap van geheel Nederland, volledig hersteld in het Koninklijke Gezin moge terugkeeren.

In Nederland, onder het bestuur van onze geëerbiedigde Koningin, onder het beleid van een kundige en verantwoordelijke regeerlng, en onder de wijze en rechtvaardige wetgeving, die dit land onderscheidt — en bij de hartelijke samenwerking met het hooggewaardeerde gemeentebestuur der hoofdstad — richt de Joodsche gemeente haar gebouwen op. In een vanzelfsprekende sfeer van zekerheid. Zoo blijve het. Maar in schrille tegenstelling daarmede brengen wij ons te binnen, hoe het met het leven onzer geloofsgenooten in verschillende andere landen gesteld is. Met des te meer innigheid dringt zich dan ook de wensch bij ons op dat de gebeden, die in deze synagoge zullen worden uitgesproken, enerzijds voor het geluk van Nederland, anderzijds voor Israëls herstel, door den koning aller koningen verhoord moge worden. Het is met deze gedachte dat ik u, geacht kerkbestuur, aldus besloot de heer Asscher, dit Godsgebouw en zijn nevengebouwen, namens den kerkeraad der Ned. Israelietische hoofdsynagoge, overdraag. De heer M.B. Nijkerk, voorzitter van het kerkbestuur, sprak hierna woorden van dank mede als gedelegeerde van de bouwcommissie.

  • Uit Reformatorisch Dagblad, 13 december 2005.

De zogenoemde Lekstraatsjoel in Amsterdam wordt grondig opgeknapt. Dat meldt de website joods.nl. De grote koperen lampen in het gebouw zijn al onder handen genomen. De bijsjoel, die sinds de verkoop van het gebouw aan de gemeente Amsterdam als gebedsruimte fungeert, is tot dat de verbouwing voorbij is, gesloten.

Het stadsdeel Zuideramstel is eigenaar van het monumentale witte gebouw dat door zijn andersoortige gevelbeplating schril afsteekt tegen het baksteen van de omringende appartementsgebouwen in de Rivierenbuurt. De sjoel is gebouwd in 1937 door architect Abraham Elzas. Sinds 2002 is de synagoge een rijksmonument.

De grote sjoelzaal wordt al twintig jaar niet meer als zodanig gebruikt. Eerst bood het onderdak aan het Verzetsmuseum, de laatste jaren is veilinghuis Glerum er huurder.

Het stadsdeel beoogt met de restauratie de oorspronkelijke architectuur weer terug te brengen, die door verbouwingen in de loop van de tijd voor een deel is verdwenen. De restauratie van het gebouw staat onder leiding van de architecten Izak en Cootje Salomon, die zich gedurende tal van jaren hebben ingespannen voor het behoud van het bedehuis. De kantoren van het veilinghuis gaan weg voor de grote ramen in de sjoel waardoor er weer veel licht valt in de voormalige grote sjoelruimte. De bibliotheek krijgt een groot glazen dak en de vrouwengalerij wordt beter bereikbaar.

Externe links

Afbeeldingen