Deventer, Golstraat 23 - Synagoge

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Provincie:	Overijssel
Gemeente:	Deventer
Plaats:	Deventer
Adres:	Golstraat 23
Postcode:	7411BN
Bouwja(a)r(en):	1892
ID nummer:	10054 10022
Architect:	Mulock Houwer, J.A.
Oorspronkelijke bestemming:	Synagoge
Huidige bestemming:	horeca; in discussie
Monument status:	Rijksmonument 510759

Geschiedenis

Architectonisch zeer belangrijke monumentale (voormalige) Synagoge, zie ook hieronder.

De synagoge is in 1892 ontworpen door de Deventer stadsarchitect J.A. Mulock Houwer. De eerste plannen daartoe dateerden al van 1883, maar het duurde tot 1888 voordat besloten werd tot nieuwbouw. Een pand van de firma Schimmelpenninck kon daarvoor worden aangekocht. Daarvoor, van 1798, kort na de burgerlijke gelijkstelling van de joden in 1796, tot 1882 deed het gebouw in de Roggestraat, nu in gebruik als het Etty Hillesum Museum, dienst als sjoel. De inwijding van de Synagoge vond plaats op 5 augustus 1892. In de negentiende en twintigste eeuw was Deventer een belangrijk Joods centrum. Aan de architectuur van het "westwerk" (voorgevel en eerste travee van de zijgevels) is bijzondere aandacht besteed. Stilistisch vertoont de architectuur van dit deel kenmerken van de Neorenaissance met baksteen met speklagen. Opvallend is echter de detaillering in Moorse /Oosterse stijl, waarbij gebruik is gemaakt van hoefijzerbogen en minaretachtige bekroningen, met daarop oorspronkelijk maansikkels. Deze oriëntaalse bouwstijl is een verwijzing naar Toledo, waar vóór 1492 een vreedzame en bloeiende co-existentie tussen islam en christendom heerste, en was in de tweede helft van de 19e internationaal een gebruikelijke bouwstijl. In 1932, 40 jaar na de bouw, bleek een restauratie al noodzakelijk en deze werd uitgevoerd door de firma Bokhorst, onder toezicht van architect Elte uit Amsterdam. Een aan het kerkbestuur aangeboden tegeltableau in het voorportaal herinnert hieraan. De attributen van de joodse eredienst (schip, arke, torahrollen etc.) zijn in de nacht van 25 op 26 juli 1941 door Deventer NSB-ers vernield. Na de bevrijding werd door vrijwillige bijdragen een fonds gevormd ten behoeve van een bouwcommissie. Onder architectuur van Ir Knuttel werd met het herstelwerk in de synagoge begonnen. De plechtige heropening vond plaats op 8 juni 1947. Door de financiële zorgen en de in de oorlog sterk gedecimeerde Joodse gemeente werd het pand in 1951 verkocht aan de Christelijke Gereformeerde Kerk. Ten behoeve van de Christelijke Gereformeerde eredienst werd het pand verbouwd door architect A.P. Woltjer uit Enschede. Hierbij werden een kansel, consistorie en orgelgaanderij met (niet beschermd) orgel aangebracht. In 1984 vond er een uitbreiding plaats met vergaderruimten en een verenigingsruimte. In 1987 werd er een verbindingsgang tussen de gemeenschapsruimte en de kerk gebouwd. Tot begin 2009 hield de Christelijke Gereformeerde Kerk (CGK) haar zondagse erediensten in de voormalige synagoge. De Deventer CGK maakt nu deel uit van de samenwerkingsgemeente CGK, Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt (GKV) en Nederlands Gereformeerde Kerk (NGK) in de stad. Door de fusie kwam de synagoge te koop, maar het lukte niet om het gebouw snel te verkopen. Sinds 2009 is het pand niet meer in gebruik als kerk. De Joodse gemeente Beth Shoshanna houdt er sinds 2010 weer synagogendiensten of ‘Joodse erediensten‘ en er staat weer een Aron Hakodesj (Heilige Arke) met Thorarollen.

2017 De Christelijk Gerefomeerden verkopen de synagoge omdat de kerkzaal voor hun te klein is geworden. Ze verhuizen naar de voormalige katholieke Maria Koninginkerk aan de Mariënburghstraat. Die wordt verbouwd en krijgt de nieuwe naam Koningskerk.

2018 De Christelijke Gereformeerde kerk was eigenaar van de synagoge sinds de kerk het gebouw in de jaren 1950 kocht van de sterk uitgedunde Joodse gemeenschap. De orthodox-Joodse Masorti gemeenschap Beth Shoshanna was nog wel een van de huurders, maar had te weinig geld om zelf (een deel van) het gebouw terug te kopen. De Christelijke Gereformeerde kerk in Deventer heeft de synagoge aan de Golstraat daarom in 2018 verkocht aan horeca-eigenaar Ayhan Sahin.

2018 Discussie over de omstreden plannen om van de hele synagoge een horeca-gelegenheid te maken.

Beschrijving Rijksdienst

Synagoge vanuit het westen. A. Roks 07-05-2011

De Synagoge, van 1951-2010 in gebruik als christelijke gereformeerde kerk, nu weer opnieuw in gebruik voor o.a. synagogediensten door "Beth Shoshanna" ([1]), is in 1892 ontworpen door stadsarchitect J.A. Mulock Houwer.

Aan de architectuur van het "westwerk" (voorgevel en eerste travee van de zijgevels) is bijzondere aandacht besteed.

Stilistisch vertoont de architectuur van dit deel kenmerken van de Neo-Renaissance, i.c. baksteen met speklagen, opvallend is echter de detaillering in Moorse /Oosterse stijl, waarbij gebruik is gemaakt van hoefijzerbogen en minaretachtige bekroningen, met daarop oorspronkelijk maansikkels.

Het interieur is gewijzigd. De attributen van de joodse eredienst (schip, arke, torahrollen etc.) zijn op 25 juli 1941 door NSB-ers kort en klein geslagen. Ten behoeve van de gereformeerde eredienst zijn preekgestoelte en (niet beschermd) orgel gebouwd. De vrouwengalerij bevindt zich in de oorspronkelijke staat.

Voor de kerk een gietijzeren erfscheiding op een bakstenen muur.

Omschrijving

Exterieur

Zaalkerk opgetrokken in baksteen vanaf een rechthoekige plattegrond onder een met bouletpannen gedekt, afgeknot zadeldak. De hoofdgevel (W) wordt voornamelijk in beslag genomen door het middenrisaliet. Op de hoeken van voor-, noorderzijgevel en risaliet minaretvormige torentjes -aan de risaliet hoger opgaand-, die hun aanzet hebben op de galerijverdieping. Het risaliet eindigt met een halfronde geveltop met daarop een tuitstuk met twee tafels met de tien geboden in het Hebreeuws. De entree bevindt zich in een portiek op de begane grond, ontsloten door een nagenoeg vrijstaand portaal met uitkragende kroonlijst. Op de galerijverdieping een drielicht venster, onder in natuursteen uitgevoerde hoefijzerbogen en met dito deelzuilen. In de geveltop een roosvenster. Aan weerszijden van het risaliet en in de noorderzijgevel op de galerijverdieping een roosvenster onder een natuurstenen segmentboog. Deze geveldelen zijn afgesloten met kantelen. In de sobere overige traveeën van de zijgevels glas-in-lood ramen op de galerijverdieping.

Interieur

Langs drie zijden een galerij op vierkante pijlers, verbonden door segmentbogen. Vanaf de galerij gaan de pijlers over in zuilen die het bewerkte, deels getorst houten spantwerk dragen van de open dakstoel. In de vlakke zoldering geometrische motieven en twee daklichten met geometrische roedenverdeling. Bankenplan en banken van schip en westgalerij zijn origineel. De architectonische detaillering, zoals bewerkte sleutelstukken boven enkele deurportalen, is bewaard gebleven. Aan de absiszijde is een gecombineerd (niet beschermd) orgel en preekgestoelte aangebracht ten behoeve van de gereformeerde eredienst. Midden boven het schip hangt de oorspronkelijke luchter.

Waardering

Synagoge van cultuur- en architectuurhistorisch belang
Als herinnering aan het Joodse leven in Deventer
Voor gebruik van aktueel Joods leven in Deventer (Beth Shoshanna, [2])
Vanwege de kwaliteit van het ontwerp met name de detaillering van de gevel en het interieur
De gaafheid van het exterieur en interieur-onderdelen
De oriëntaalse bouwstijl, een verwijzing naar Toledo, waar vóór 1492 vreedzame en bloeiende coëxistentie met islam en christendom heerste.
Op de top van de gevel stond een davidsster, op de geveltoppen aan weerszijden stonden halve maantjes, ongetwijfeld ook een verwijzing naar de vreedzame coëxistentie met de islam in Toledo

Van 1951-2010 gebruikt door de Christelijke Gereformeerde Kerk. Sinds mei 2010 weer in gebruik voor synagogediensten door "Beth Shoshanna", zie [3]

In de media

Uit Reformatorisch Dagblad, 4 augustus 2009.

De christelijke gereformeerde kerk (cgk) te Deventer verkeert tot dusver „in onzekerheid” over de verkoop van haar kerkgebouw, de voormalige synagoge aan de Golstraat 23. Onder meer het feit dat het hier om een rijksmonument gaat, maakt de onderhandelingen met potentiële kopers moeilijk, zegt de christelijke gereformeerde predikant ds. E. Everts desgevraagd.

De Deventer cgk maakt sinds 1 januari deel uit van de samenwerkingsgemeente cgk, gereformeerde kerk vrijgemaakt (gkv) en Nederlands gereformeerde kerk (Ngk) in de stad. Dit houdt onder andere in dat ze haar zondagse erediensten niet langer in het eigen kerkgebouw houdt maar, samen met de gkv en de Ngk, in het Etty Hillesum Lyceum aan de Laan van Borgele. Het gaat hier overigens om een tijdelijke locatie: de Deventer samenwerkingsgemeente wil aan de Holterweg een nieuwe kerk bouwen.

De kosten voor de nieuwe kerk, die 725 zitplaatsen moet gaan tellen, zijn begroot op 3,4 miljoen euro. Met de grondaankoop kan echter pas worden gestart als ook het kerkgebouw van de cgk is verkocht. „En daar is nog steeds geen duidelijkheid over”, aldus ds. Everts.

Het bedehuis van de gereformeerde kerk vrijgemaakt, aan de Graaf van Burenstraat, is vorig jaar al verkocht; de Nederlands gereformeerde kerk huurde het gebouw van de baptistengemeente aan de Binnensingel in Deventer.

Een bordje voor de ingang van de christelijke gereformeerde kerk aan de Golstraat vermeldt nu dat de zondagse erediensten plaatsvinden in het Etty Hillesum Lyceum. De voormalige synagoge wordt op dit moment eigenlijk alleen nog gebruikt voor trouwdiensten en als locatie voor doordeweekse vergaderingen, zegt ds. Everts, die de samenwerkingsgemeente samen met ds. W. M. van Wijk (gkv) en ds. G.J. Lakerveld (Ngk, parttime) dient. De gemeente telt op papier ruim duizend leden en doopleden.

De vroegere synagoge, opgetrokken in Moorse stijl, kwam in 1892 gereed. In 1951 –nadat ook Deventer veel Joden had verloren– werd het pand verkocht aan de christelijke gereformeerde kerk.

Uit Reformatorisch Dagblad, 22 februari 2011.

De gemeente Deventer heeft de voormalige synagoge aan de Golstraat gekocht en gaat het pand verhuren aan het Etty Hillesum Centrum. Eind maart worden de handtekeningen geplaatst, aldus een woordvoerder van de gemeente. Er zullen eerst nadere afspraken met de huidige huurder gemaakt worden, voordat het pand wordt verhuurd aan het Etty Hillesum Centrum.

Tot begin 2009 hield de christelijke gereformeerde kerk (cgk) haar zondagse erediensten in de voormalige synagoge. De Deventer cgk maakt nu deel uit van de samenwerkingsgemeente cgk, gereformeerde kerk vrijgemaakt (gkv) en Nederlands gereformeerde kerk (Ngk) in de stad. Door de fusie kwam de synagoge te koop, maar het lukte niet om het gebouw snel te verkopen. De gemeente heeft nu besloten om het pand, een rijksmonument dat op een mooie plaats in de binnenstad staat, te kopen.

De synagoge dateert van 1892 en diende ter vervanging van de synagoge aan de Roggestraat. In de negentiende en de twintigste eeuw was Deventer een belangrijk Joods centrum. Het gebouw heeft tot 1951 dienstgedaan als synagoge.

Het Etty Hillesum Centrum, dat zich inzet voor „beter samenleven”, is nu gevestigd in de voormalige synagoge aan de Roggestraat. Er is onder meer een kleine tentoonstelling over de geschiedenis van de Joden in Deventer te zien. Het centrum wil de voormalige synagoge aan de Golstraat graag huren van de gemeente, aldus coördinator Judith Roosenschoon. „We hebben hierover al lange tijd geleden contact gehad en gaan ervan uit dat wij het gebouw kunnen gaan gebruiken, maar er is nog geen overeenkomst.” Het centrum wil de synagoge gaan benutten voor het houden van debatten, lezingen en concerten in het kader van de doelstelling ”beter samenleven”. Het is de bedoeling dat de binnenplaats wordt omgevormd tot een theetuin, een plaats van rust.

Uit Deventerpost, d.d. 31 januari 2017

De Christelijk Gereformeerde Kerk (CGK), sinds 1953 eigenaar van de synagoge en bijbehorende bijgebouwen aan de Golstraat, heeft overeenstemming bereikt over de verkoop hiervan aan Bax Projectontwikkeling BV (Bax). Door het samengaan van de CGK met twee andere gereformeerde kerken in Deventer (de 3G kerk) en de verhuizing naar de Maria Koningin kerk aan de Mariënburghstraat, is de synagoge sinds enige tijd niet meer in gebruik voor de kerkdiensten van de CGK. Zowel de synagoge als de naastgelegen bijgebouwen zijn rijksmonumenten. De synagoge is in 1892 ontworpen door de Deventer Stadsarchitect J.A. Mulock Houwer. De inwijding van de synagoge vond plaats in augustus 1892. In 1951 werd het pand verkocht aan de christelijke gereformeerde kerk. Om de huidige staat van de gebouwen te waarborgen is het voorkomen van leegstand van groot belang. Op dit moment worden de gebouwen gebruikt voor diensten van de Masorti Joodse Gemeente Beth Shoshanna, vergaderingen, incidentele concerten en als ontmoetingsruimte. Bax wil in samenspraak met de huidige gebruiker Beth Shoshanna en de gemeente Deventer bekijken hoe, naast bovengenoemde invullingen, het gebruik van de gebouwen verruimd kan worden.

Geschreven door Redactie Jonet.nl 13 augustus 2019

‘Grote Synagoge Deventer verpaupert’

Een jaar geleden trok Tom Fürstenberg, voorzitter van de gemeente Beth Shoshanna, de deur van de synagoge in Deventer achter zich dicht. De Grote Synagoge, een rijksmonument uit 1892 in het hart van Deventer kwam in handen van horeca- en vastgoedondernemer Ayhan Şahin nadat de Christelijke Gereformeerde Kerk (CGK) het pand verkocht aan vastgoedman Carlus Lenferink, de zakenpartner van Şahin. De Grote Synagoge staat sindsdien leeg.

Over de Grote Synagoge in Deventer, het pand waar Beth Shoshanna ruim acht jaar lang diensten hield en waar vorig jaar zoveel om te doen was, praat Fürstenberg nog nauwelijks zegt hij in een interview in De Stentor. ,”Met elkaar hebben we het er nog wel eens zijdelings over. Dat het gebouw nog leeg staat en verpaupert. Zonde en treurig. Want het is een unieke synagoge. Opgetrokken in Moorse stijl, oorspronkelijk met een Davidster en halve maantjes op de torens, erg bijzonder. Maar het ligt achter ons, die tijd. Het zal nooit meer zijn.”

Media aandacht

Hoe anders was de situatie een jaar geleden, toen ‘hun sjoel’ door de CGK was verkocht aan de ondernemers Sahin en Lenferink, die later de huur opzegden en er een foodhal in wilden vestigen. Respectloos, vonden Fürstenberg en de zijnen. De kwestie kreeg veel media-aandacht, zowel nationaal als internationaal. Terugblikkend naar vorig jaar is er nog steeds emotie. “Het was een uitzetting, niets minder dan dat,” zegt hij. “Achteraf gezien voel ik mij vooral in de steek gelaten door de stadsbestuurders van Deventer. Ze hebben jarenlang weinig tot niets gedaan om de synagoge voor ons en de stad te behouden.”

De synagoge zélf kopen, was volgens de voorzitter van Beth Shoshanna onmogelijk. ,”We hebben het wel geprobeerd, óók nadien, onder andere met crowdfunding. Maar Sahin wilde niet meewerken en wij konden niet zoveel bieden als hij vroeg, dat was een commercieel tarief. We hebben hem daarna niet meer gesproken, ik voel daar ook geen behoefte meer toe. Het is zoals het is en het is uitgesloten dat we daar ooit nog terugkeren. Of er moet écht een wonder gebeuren. En daar geloof ik niet in, niet meer althans. Beth Shoshana is nu gevestigd in Raalte. We hebben er zelfs twee leden bijgekregen, dus in die zin zijn we erop vooruitgegaan.”

Etty Hillesum Centrum

Niet dat de gemeente Deventer de synagoge had moeten kopen. Maar steun van gemeentezijde werd volgens Fürstenberg gemist. “Ik snap dat een gemeente geen gebedshuizen koopt. Maar er zijn andere mogelijkheden geweest, ook in de jaren ervoor. Het Etty Hillesum Centrum wilde zich vestigen in de synagoge en had vergevorderde plannen. Maar het liep stuk op de exploitatie, op geld dus. Met een beetje support van de gemeente had het gekund. Ook later, bij andere voorstellen voor gemeenschappelijk gebruik. Maar er was geen interesse bij deze bestuurders. Ze wilden zich er niet voor inzetten en hebben ons aan ons lot overgelaten.”

De in Deventer en omstreken bekende horecaondernemer Ayhan Sahin kocht in februari 2018 de Grote Synagoge aan de Golstraat en de belendende bijgebouwen, voor in totaal 650.000 euro. Concrete plannen voor het gebouw wil hij nu niet ontvouwen. ,”We zijn met meerdere partijen in gesprek, maar ik kan én wil daar echt niets over zeggen,” zegt hij in De Stentor. Van het eigenaarschap van Sahin is op papier niets te zien. Het pand zelf staat op naam van Tulp Deventer BV, een BV die vorig jaar is opgezet met als enige bestuurder Carlus Lenferink uit Zwolle. Sahin legt uit dat Lenferink een bevriende zakenpartner is. “We trekken vaker samen op.” Sahin is in Deventer en Klarenbeek eigenaar van meerdere horecaondernemingen. In Zutphen wil hij hotel ‘t Oer openen. Voor de Grote Synagoge heeft hij ‘voldoende ideeën’. “Het pand wordt nu soms gebruikt voor bijeenkomsten. Achter de schermen zijn we bezig met het toekomstig gebruik. De kwestie heeft er vorig jaar bij mij flink ingehakt, er kwamen veel negatieve sentimenten bij kijken. Ik wil daarom nu vooral bezig zijn met leuke zaken.”

Column over Joods Erfgoed

Joods Erfgoed; wat doen we ermee? – column David Barnouw, 10 februari 2020

Het begon met een viertal artikelen in Benjamin, het JMW-Magazine, over Joods erfgoed in Nederland en wat er mee te doen. Succesverhalen zoals Westerbork en de sjoel in Dieren, mislukkingen zoals de sjoel in Deventer (nee, het wordt geen Foodhal) en klagen (waarom krijgt de muur van Mussert subsidie?). Merkwaardig genoeg ging het laatste verhaal over de vraag wat Joods erfgoed nu precies was; iets om mee te beginnen, zou ik zeggen.

Het waren aanzetten voor het debat dat op 9 februari, toen Ciara over ons land raasde, dat plaatsvond in de Amsterdamse Uilenburgersjoel’ zelf een mooi voorbeeld van fraai gerestaureerd Joods erfgoed met een brede culturele invulling. Vier sprekers voerden het woord, onder leiding van de hoofdredacteur van Benjamin, Ferry Biedermann.

Emile Schrijver, de multimiljonair van het Holocaust Museum, startte met een fraaie academische inleiding zonder moeilijk gedoe, maar lucide en vol vraagtekens. Maar eerst had hij een teleurstellende mededeling; het merendeel aan Joods erfgoed wat aan het Joods Historisch Museum wordt aangeboden, is noch museaal, noch kostbaar. Het is voor de familie wellicht waardevol, maar daar buiten niet of nauwelijks.

Vervolgens hakte Schrijver het idee Joods erfgoed in hapklare brokjes, maar hij wist ook weer alles met elkaar te verbinden. Synagogen, musea, bibliotheken, archieven, begraafplaatsen, privécollecties, Holocausterfgoed/omstreden erfgoed, roofkunst, kunstmarkt, toerisme en de internationale aspecten kwamen allemaal aan bod. Maar zelfs met een fraaie UNESCO-definitie kom je er (nog) niet uit, wat dat Joodse erfgoed nu echt is.

Tamara van Kessel stapte over de grens met als voorbeeld het Joodse getto in Rome, waar steeds minder Joden wonen, maar wat steeds ‘Joodser’ geworden is, inclusief Davidsterren en Israëlische vlaggen. En zij merkte op dat in Nederland wel erg veel Joodse begraafplaatsen in het Monumentenregister staan. Panellid Daniël Metz bleef in Amsterdam, waar hij de nadruk legde op Joodse gebouwen in de openbare ruimte, die om tal van redenen behouden dienden te blijven. Manja Pach tenslotte liet zien hoe Joods erfgoed behouden kon blijven, maar legde ook de vinger op het feit dat door het geringe aantal Joden een heleboel Joods erfgoed nauwelijks zou kunnen blijven.

Samen met de eerste spreker gingen zij in forumvorm verder op het onderwerp, maar wat nu precies Joods erfgoed was, bleef in het ongewisse. Duidelijk was wel dat de invloed van de Holocaust de laatste decennia groter is geworden en dat Joods erfgoed, wat vroeger niet bewaard bleef, nu wel meer kansen heeft. Het is een paradox voor een gemeenschap die in het nu wil leven en naar de toekomst kijkt, subsidies ontvangt vanwege de grote vervolging. Dat sommige zaken toch niet gemakkelijk van de grond komen, werd ook geweten aan de versplintering in Joods Nederland en aan tegengestelde belangen.

Zelf ben ik van mening dat er veel te leren valt hoe de landelijke vereniging Erfgoed omgaat met lastige keuzes. Dat geldt ook voor de verschillende stichtingen die kerken willen behouden en onderhouden. Een probleem is en blijft dat iedereen vroom zegt dat je niet alles kunt bewaren, maar het stukje erfgoed waar ik zo dol op ben, moet natuurlijk wel blijven.

Wordt vervolgd (hoop ik).