Burgum, Nieuwstad 5 - Kruiskerk

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Kruiskerk
Genootschap:	PKN Protestantse gemeente Burgum
Provincie:	Friesland
Gemeente:	Tytsjerksteradiel
Plaats:	Burgum
Adres:	Nieuwstad 5
Postcode:	9251LM
Sonneveld-index:	08726
Jaar ingebruikname:	13e
Architect:
Huidige bestemming:	kerk
Monument status:	Rijksmonument 35634

Geschiedenis

Buitengewoon belangrijke historische kerk met toren.

Op oudejaarsavond 2006 is de fusieakte voor de vorming van een protestantse kerk ondertekend. De nieuwe protestantse gemeente van Burgum blijft de beide gebouwen, de Kruiskerk en De Ikker gebruiken. (57-07)

Monumentomschrijving Rijksdienst

Herv. Kerk en Toren, gelegen op een kerkhof. Het als parochiekerk gestichte gebouw is in de 13de eeuw onder de Reguliere Kanunniken uitgegroeid tot een in steen overwelfde driebeukige kerk met koor waarin duidelijke kenmerken van de romano-gotiek. Van het oudste kerkje bleef de toren van tufsteen behouden, later in baksteen verhoogd, evenals een gedeelte van de westmuren. De zijbeuken zijn na de Hervorming verwijderd, doch voornamelijk om statische redenen bij de restauratie omstreeks 1958 herbouwd. De kerk bezit een gesneden preekstoel met achterschot en klankbord, en tot twee herenbanken verwerkte onderdelen van tien familiebanken. Fragmenten gewelfschildering. Klokkenstoel met klok van J. Balthasar, 1662, diam. 119,5 cm. Mechanisch smeedijzeren torenuurwerk.

Bron:Wikimedia/RCE

opname 20-03-2009 © Leon Bok

Orgel

Op 26 oktober 1788 werd het nieuwe orgel in de Kruiskerk te Bergum in gebruik genomen. Het werd bespeeld door Nicolaas Arnoldi Knock. Het instrument is gebouwd vanaf 1783. In 1785 vestigde Lammert zich in Bergum. Hier werd ook zijn zoon Jacob geboren in 1787. Het orgel bleef tot 1828 in onderhoud bij Van Dam. Daarna voerde Willem van Gruisen dit uit. Vanaf 1844 was het onderhoud ondergebracht bij Hardorff. Deze voerde enkele veranderingen door: nieuwe frontpijpen, nieuwe klavieren, nieuwe koppeling en nieuwe registerknoppen. Verder verving hij enkele registers op het rugwerk: de Prestant 8' discant door een Viola di Gamba 8', de Nasard 3' door een Salicet 4' en de Sexquialter II-III sterk door een Woudfluit 2'. Na 1881 werd het onderhoud uitgevoerd door Bakker & Timmenga. Zij plaatsten in 1928 een electrische windmachine. Tijdens de kerkrestauratie (1952-1957) herstelde J. van der Bliek het orgel. De dispositie werd hersteld met behulp van oud pijpwerk. Alleen de Nasard werd nieuw gemaakt. Helaas verdwenen nu wel de oorspronkelijke balgen. D.A. Flentrop restaureerde de windladen in 1965. Ook maakte hij nieuwe balgen die beter pasten bij het orgel dan de balgen uit 1956. Begin jaren negentig is ook het schilderwerk weer in de oorspronkelijk kleur teruggebracht.

((Bron:Orgeldatabase)

In de media

Uit Het Vaderland, 20 September 1941.

Een der oudste cultuurmonumenten op Frlischen bodem verkeert in een zoodanigen staat van verval, dat velen zich bezorgd afvragen of het niet een gebiedende eisch is de restauratieplannen tot uitvoering te brengen. De kerkvoogden der Ned. Hervormde kerk te Bergum hebben niet stil gezeten om dit gedaan te krijgen. Hun verzoeken om rijks-, provinciale of gemeentesubsidie werden afgewezen omdat de kerkvoogden zelf niets beschikbaar meenden te kunnen stellen. Na besprekingen stelde de kerkeraad f 5.000 disponibel voor herstel van orgel, verwarmings- en verlichtingsinrichting. Aangezien de noodlijdende gemeente Tietjerksteradeel ook maar een klein bedrag beschikbaar kon stellen, zou de eigenlijke restauratie voor rekening van rijk en gemeente komen. Hoe de overheid echter over de zaak moge denken, er moet toch ingegrepen worden. De kruiskerk te Bergum is waarschijnlijk omstreeks 1100 gebouwd. Zij behoorde tot het Barra convent of Bergklooster, de orde der reguliere kanunniken van den H. Augustinus, van welke orde Rolduc in Limburg het moederklooster was. Het St. Nikolaas- of Bergklooster te Bergum had aanzienlijke bezittingen. Behalve uitgestrekte landerijen in het Friesche bezat het op de Heerengracht of Tweebaksmarkt te Leeuwarden een abtshuis, dat in 1570 tot Bisschopshuis werd verheven. In den tijd der hervorming kregen de Friesche Staten dit huis in bezit, die het bestemden tot „Statenhuys", thans nog als Provinciehuis in gebruik. De kruiskerk werd in de 13e eeuw gewijzigd en vergroot. Bijna vijf eeuwen had zij gestaan, toen de ongeregelde gebeurtenissen (de revolutie der hervorming en de daarop gevolgde afbraak van de kloosters) ook haar troffen en bijna over haar lot beslisten. Doch de gehavende kruiskerk werd eindelijk in de 17e eeuw hersteld. Vroeger had de kerk een driebeuk schip bezeten; de zijbeuk werd in 1581 verwoest of gesloopt De muur bij den toren is van tufsteen en een overblijfsel van de oude kerk. De muren van het halfrond gesloten koor vertoonen spitsboogvensters, geflankeerd door spitsboognissen. De vierkantige toren dateert evenals de kerk van omstreeks 1100. Hij bestaat uit drie geledingen mitsgaders een ingesnoerde achtkantige spits.

De kerk staat door een rondbogig portaal met den toren in verbinding. Over schip en koor bevinden zich op halfronde ribben gemetselde koepelachtige gewelven. De preekstoel en de familiebanken zijn l7e-eeuwsch.