Amsterdam, Amstelveenseweg 161 - Agnes

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Agnes
Genootschap:	Rooms Katholieke Kerk
Provincie:	Noord-Holland
Gemeente:	Amsterdam
Plaats:	Amsterdam
Adres:	Amstelveenseweg 161
Postcode:	1054MB
Sonneveld-index:	04919
Jaar ingebruikname:	1921
Architect:	Stuyt, J.
Huidige bestemming:	kerk
Monument status:	Rijksmonument 505910

Geschiedenis

In alle denkbare opzichten buitengewoon belangrijk kerkgebouw met toren. Oprichting parochie 1919, als gevolg van toename aantal katholieken van de in aanbouw zijnde Willemsparkbuurt en het noordwestelijke deel van het oorspronkelijke Plan Zuid van architect Berlage. Bouw schip 1920-'21; toren, transept, koor, pastorie en kosterswoning 1930-'32. Architect J. Stuyt (1868-1934). Zijn ontwerp van deze kerk greep terug op de zesde-eeuwse basiliek "Sant Agnese fuori le Mura" in Rome (zie ook onderstaande beschrijving Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed).

In tegenstelling tot de Rozenkransparochie aan de Jacob Obrechtstraat, die vooral de elite van de stad bediende, werd de nieuwe Agnesparochie een parochie voor middenstanders. De monumentale inventaris van de kerk kwam hoofdzakelijk in de periode tussen 1930 en 1960 tot stand. Tekeningen van Stuyt geven aan dat het interieur van de kerk oorspronkelijk gepolychromeerd (veelkleurig beschilderd) diende te worden; dit ging wegens geldgebrek niet door. Daarnaast werd de kerk uiteindelijk ook van buiten soberder afgebouwd dan zij oorspronkelijk door Stuyt was ontworpen: de vrijstaande toren werd lager en ongeleed uitgevoerd; mozaïeken/keramiekdecoraties, voorzien voor de topgevels aan de buitenzijde (zgn. tympanen), werden niet uitgevoerd. Voor velen voelt het witgeverfde interieur in z'n soberheid echter weldadig aan.

De architectonisch redelijk met de St. Agneskerk vergelijkbare St. Gerardus Majellakerk (Nebokerk) te Nijmegen is binnen wel helemaal gepolychromeerd en daardoor veel kleurrijker.

Al eind jaren 1970 werd de St. Agneskerk bedreigd met sluiting. Toen verscheen een brochure "Help de Agnes uit de put".

Na jarenlange acties, tegen voorgenomen sluiting en eventuele sloop, door een zeer actief parochiebestuur en een relatief kleine, maar uiterst actieve parochiegemeenschap, is deze uiterst belangrijke kerk in 1996 tot Rijksmonument verheven. Sindsdien hebben diverse hard nodige onderhoudswerkzaamheden plaatsgevonden, zoals de restauratie van de toren. Vanaf 2006 is deze kerk ook in gebruik voor Tridentijnse R.K. vieringen.

Eind 2008 is de St. Agnesparochie, als territoriale R.K. parochie, opgeheven, en toegevoegd aan de Rozenkransparochie aan de Jacob Obrechtstraat. Dit was noodzakelijk omdat het kerkbezoek de laatste jaren enorm gedaald was. Vaak kwamen er nog geen 50 mensen naar de H. Mis. Op verzoek van Paus Benedictus XVI heeft bisschop dr. J. M. Punt van het bisdom Haarlem-Amsterdam de Agneskerk "verheven" tot personele parochie ten behoeve van de Tridentijnse Ritus. De pastorale bediening is in handen gegeven aan paters van de Petrusbroederschap. De naastgelegen pastorie is met instemming van bisschop dr. J. M. Punt bevorderd tot religieus huis (klooster) van deze orde. Om de toekomst van de kerk veilig te stellen is een stichting opgericht die zich ten doel gesteld heeft gelden te genereren voor de noodzakelijke restauratie van deze kerk. In 2012 heeft het bisdom het dak van de koorzolder laten repareren.

Per 1 januari 2013 is de kerk, na bemiddeling van paus Benedictus XVI, "om niet" definitief ter beschikking gesteld aan de Petrusbroederschap. De Petrusbroederschap is vanaf deze datum volledig verantwoordelijk voor het onderhoud van de gebouwen. Het komende decennium zal de kerk gefaseerd gerestaureerd worden.

Najaar 2015 hebben (eindelijk...) diverse noodzakelijke herstelwerkzaamheden plaatsgevonden aan het dak, de voorgevel, de luidklokinstallatie en de elektriciteitsleidingen. Sinds 2013 zijn in de kerk, zowel in het middenschip als aan de koorzijde, diverse "nieuwe" altaren in gebruik genomen. In de doopkapel is een serie kleine natuurstenen kruiswegstaties geplaatst. Hiervoor is gebruik gemaakt van materialen uit buiten gebruik gestelde en/of gesloopte kloosterkapellen (welke?, dit nog na te gaan).

Zie voor verdere informatie de internetsite de personele Agnesparochie.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Een in twee fasen tot stand gekomen driebeukige KRUISBASILIEK met losstaande klokkentoren van de Rooms-katholieke parochie gewijd aan de Romeinse martelares Agnes. Opdrachtgever tot de bouw was de bouwcommissie van genoemde parochie, onder voorzitterschap van rector L.Th.M. Snelders. De architect was J. Stuyt. Cementijzerwerken uitgevoerd door A.A. van der Voorn. Gebouwd in een neo-romaanse stijl geïnspireerd door de vroegchristelijke en vroegromaanse Romeinse en Italiaanse architectuur. Ontwerp is een vrije navolging van de S. Agnese te Rome.

De eerste fase van de bouw betrof de periode 1920-1921. Het schip en de zijbeuken kwamen toen gereed. Aan de oostzijde werd het geheel afgesloten door een noordmuur. In deze noordmuur drie absiden met elk één altaar. De inwijding vond plaats op 24 oktober 1921.

In de tweede fase (1930-1932) van de bouw kwamen het dwarsschip en het priesterkoor, de buiten de bescherming vallende nieuwe pastorie en de op de Italiaanse campanile geïnspireerde klokkentoren gereed. Opdrachtgever tot de tweede fase was het R.K. Parochiaal Kerkbestuur St. Agnes, bij monde van H.W.M. van Beek en H.M. Demmers.

De consecratie van de kerk vond plaats op 16 maart 1932 door mgr. J.D.J. Aengenent.

In 1940 werd naar ontwerp van K.P. Tholens een nieuwe uitgang aan de Cornelis Krusemanstraat gebouwd. Constructeur was J.W.N. Oeverhuis.

Delen van de kerk zijn door een met nadruk vermelde muur en/of hek van de openbare weg gescheiden.

Omschrijving

In kruisverband gemetseld kerkgebouw, als driebeukige kruisbasiliek met losstaande toren ontworpen op een samengestelde rechthoekige plattegrond. Geheel wordt gedekt door een samenstel van zadeldaken, tentdaken en enkelvoudige dakschilden. Tentdaken van de traptoren in het Oosten, van de absiden en overige kleine uitbouwen en van het priesterkoor oorspronkelijk gedekt met rode leipannen. Losstaande toren gedekt met leien/shingles; oorspronkelijk was deze gedekt met pannen. Overige daken met pannen gedekt.

De losstaande klokkentoren

Op vierkant grondvlak ontworpen zich verjongende toren met uurwerk en klokkestoel met luidklokken (van de oorspronkelijke drie klokken is er thans nog één over). Toren gedekt door een tentdak met leien/shingles. Bovenaan een beschermende slabbe van metaal. Centraal hierop een piron met bol waarop Latijns kruis met bolvormige uiteinden van de kruisarmen. Alle gevelvlakken hebben enkele uitstekende baksteenkoppen. Het basement bevat aan de westzijde en aan de zuidzijde drie smalle en getoogde lancetvensters met schuine en smalle gemetselde onderdorpels afgedekt met donkergekleurde tegels. Omlopende gemetselde bakstenen profiellijst volgt verder de boogvormige strekken van de lancetvensters. Aan de noordzijde een eenvoudige toegangsdeur.

Aan vier zijden worden de bakstenen gevels onderbroken door drie met grote tussenruimten boven elkaar gestelde smalle en getoogde lancetvensters, met smalle en schuingeplaatste onderdorpels, afgedekt met donkergeglazuurde tegels. Verder boogvormige strekken. Boven het derde lancetvenster aan elke zijde een klein rechthoekig uitgebouwd balcon. Balcon steunt op twee consoles. Leuning en gemetselde borstwering met aan de onderzijde drie, en aan de zijkanten één gemetseld Andreaskruis. Eenvoudige toegangsdeur tot de balcons. Hierboven aan elke zijde de wijzerplaat van het uurwerk. Boven een uitkragende eenvoudige gootlijst op klossen de open torenopbouw. Aan elke zijde een arcade met drie intercolumnia en twee zuilen met kapiteel. Drie arcadebogen met meelopende strekken en decoratief tegelwerk of metselwerk in geglazuurde steen in geometrisch patroon in de zwikken. Aan elke zijde een borstwering met cassetten.

De voorgevel

De kerk bevat aan de westzijde een uitgebouwd voorportaal op hardstenen plint met stoep. Aan weerszijden van die stoep twee muurdelen met elk een vierkante losstaande pijler, als een obelisk afgesloten en bekroond met een opengewerkt rijksappelvormig ornament met Grieks kruis. Bovenaan de stoep drie toegangen. De centrale toegang heeft dubbele openslaande houten deuren met eenvoudige paneelversiering. Deur gevat in getrapt natuurstenen enkadrering. Aan weerszijden een zich verjongende zuil op geprofileerd basement en met teerlingkapiteel. Op deze kapitelen een natuurstenen geprofileerde console. Consoles dragen het puntgevelvormige fronton met rondboog met gemetseld meelopende strek in het timpaan. Bovenaan lijst op klossen waarachter zadeldak met pannen. Boven de centrale toegang een boognis met in glanzend mozaïek uitgevoerde afbeelding van H. Agnes in orantes-houding. Tekst: SANCTA AGNES o.p.n. Verder band met geometrische motieven. Links en rechts van de middenpartij een kleinere toegangsdeur, in uitvoering gelijk aan die in het midden. Boven elke zijdeur een tekstbord in de vorm van de Romeinse titulus-borden. Tekst links: HIC DOMUS DEI EST () ET PORTA COELI; rechts: DOMUS MEA () DOMUS ORATIONIS. Deze zijdelen van het voorportaal gedekt met lessenaarsdak met pannen. Verder een gootlijst op klossen.

Beide zijbeuken hebben een gemetselde liseen op de hoek met de zijgevel. Verder een getoogd venster met glas-in-lood raamvulling en diefijzers. Een schuine onderdorpel afgedekt met donkergeglazuurde tegels, een om de toog lopende gemetselde strek en een daarboven gelegen eveneens om de toog lopende gemetselde waterlijst. Boven het venster een natuurstenen en geprofileerd keperfries. Lessenaarsdak met tandlijst.

De voorgevel van het middenschip toont een groot roosvenster met twee geheel omlopende gemetselde banden. Natuurstenen tracering van het venster in de vorm van een davidster. Aan de bovenzijde halfronde geprofileerde waterlijst. Aan de onderzijde natuurstenen tuit voor de afvoer van regenwater. Op de hoeken van deze middengevel gemetselde lisenen. Gevelbeëindiging met natuurstenen geprofileerd keperfries. Geveltop met fronton, omgeven door tand- en profiellijst. Een acroterie aan weerszijden.

De zuid- of rechterzijgevel

Deze gevel laat zich onderscheiden in het westelijk deel met schip, zijkapel en zijbeuk, de zuidelijke transeptarm en het koorgedeelte. De zijkapel aan de tweede travee van de zijbeuk is een vijfzijdige kleine uitbouw onder tentdak met pannen gedekt en met hoekkepers. Vijf kleine getoogde vensters. Omlopende gemetselde waterlijst met rondbogen om de getoogde bovenzijde van de vensters. Boven de cordon lijst gevelvlakken met tegelwerk in afwisselend lichte en donkere vierkanten. Elk vierkant opgebouwd uit twee tegels.

De zijbeuk bestaat uit vijf traveeën. Elke travee met groot getoogd venster met dorpel, diefijzers, glas-in-lood raamvulling en omlopende gemetselde waterlijst. Gemetselde cordonlijst op klossen. Boven deze cordonlijst gevelvlak met tegel werk als omschreven. Traveeën van elkaar gescheiden door gemetselde lisenen met natuurstenen afsluiting. Fries met vierkante natuurstenen blokken en verbindingsdelen. Eenvoudige gootlijst op klossen met boeidelen onder lessenaarsdak met pannen. De gevel van het rechterdeel van het middenschip bestaat eveneens uit vijf traveeën. Vijf grote getoogde vensters en waterlijst als omschreven. Verdere bovengelegen gevelvlak opgebouwd uit tegel- of baksteenwerk in afwisselend lichte en donkere vierkanten in ruitmotief. Gemetselde lisenen met natuurstenen afsluiting. Keperfries met profiellijsten. Eenvoudige gootlijst op klossen met boeidelen. Rechterschild van zadeldak met pannen. Drie kleine driezijdige dakkapellen met halfrond venster.

Het transept is drie traveeën breed en wordt met een verkleinde trapgevel afgesloten. Aan de linkerzijde een kleine aanbouw met door leipannen gedekt dak en een klein getoogd eenvoudig venster met getoogde strek en schuine onderdorpel met tegels. De traveeën hebben elk een getoogd venster met afgeschuinde dagkanten, van elkaar gescheiden door lisenen op basement. Insnoering van basement strekt zich horizontaal uit over de breedte van de zijbeuk. Lisenen opgevat als arcade. Boven de arcadebogen een waterlijst. Boven waterlijst een gevelvlak opgebouwd uit tegel- of baksteenwerk in schuingeplaatste lichte en donkere vierkanten. Centraal een rond spaarveld met waterlijst. Deel van de hoeklisenen loopt door tot de eenvoudige gootlijst met boeidelen. Hieronder keperfries. Ook de korte zijgevels zijn zo opgebouwd. Dak gedekt met pannen.

De zuidgevel van de rechterarm van het dwarsschip heeft hoeklisenen met natuurstenen afsluiting, een groot fronton op keperfries en profiellijst. Fronton heeft aan de bovenzijde profiel- en tandlijsten. In het timpaan spaarvelden met centraal een rond spaarveld met profiellijst. In het gevelvlak een tripartiete venstergroep met vensters met afgeschuinde dagkanten en gemetselde getoogde waterlijst. Zijgevels met enkel venster, gevelvlakvulling als omschreven met lichte en donkere vierkanten in ruitmotief. Gootlijst op klossen. Acroteria op de hoeken van fronton. Op beide dakschilden een kleine driezijdige dakkapel met halfrond venster.

Het zuidelijk deel van het koorgedeelte omvat een zijkapel, uitbouw voor zijbeuk en rechtertribune van het presbyterium, een traptoren, het hoofddeel van het koor en de centrale afsluitende absis in het oosten.

De zijkapel heeft aan de zuidzijde twee getoogde vensters met waterlijst en hierboven een gevelvlak als omschreven. Aan de oostzijde een absidevormige uitbouw met deel van een tentdak met leipannen en kepers. Dak voor het overige met pannen lessenaarsdak en eenvoudige gootlijst met boeideel.

De achter de zijkapel gelegen uitbouw voor zijbeuk en rechter tribune heeft aan de zuidzijde twee getoogde vensters, waterlijst en een gevelvlak met ruitvorm-decoratie als omschreven. Eenvoudige gootlijst met boeideel en schilddakdeel met pannen. Aan de oostzijde een hooggelegen getoogd venster en waterlijst en gevelvlak met ruitvorm-decoratie als omschreven. Lager gelegen een abside met tentdak met kepers; drie vensters, waterlijst en gevelvlak als omschreven.

Tussen de absiden van kapel en zijbeuk/tribune-uitbouw een ronde traptoren met oplopende zeer smalle rechthoekige lancetvensters met zeer smalle onderdorpel. Tentdak met leipannen en kepers. Afsluiting met restant van de voet van een kruis.

Het koor heeft aan de zuidzijde een hooggeplaatst groot getoogd venster als in de zijgevel van het transept. Hierboven gevelvlak opgebouwd uit tegel- of baksteenwerk in schuingeplaatste lichte en donkere vierkanten. Keperfries en profiellijst en eenvoudige gootlijst op klossen en met boeideel. Dakschild met kleine driezijdige dakkapel met halfrond venster.

De centrale absis is geplaatst tegen een rechte wand. Aan de bovenzijde van deze wand een oplopend getand fries en diverse profiellijsten met afsluitende ornamenten. Bovenaan een gemetselde klokkenstoel met puntgevel met dekplaat en bol met kruisteken. Centrale absis met laaggelegen vensterrij met eenvoudige getoogde vensters als omschreven. Onder de gootlijst een omlopende rij getoogde vensters met arcade, dienende ter verlichting van het achter het opaline-mozaïek gelegen ambulatorium. Boven de arcade gevelvlakvulling als omschreven. Tentdak met leipannen en kepers.

De noordgevel of linkerzijgevel is overeenkomstig de zuidgevel, doch bevat in plaats van een zijkapel en traptoren de sacristie, gelegen naast het presbyterium en tevens geplaatst tegen de noordelijke uitbouw voor zijbeuk en linkertribune. Sacristie is niet vanaf de openbare weg zichtbaar.

Interieur

Het inwendige van de kerk heeft een op vroegchristelijke basilieken geïnspireerde ruimte met vlak plafond voorzien van eenvoudig beschilderde cassetten. Tussen de witgepleisterde wanden van het schip monumentale byzantijns aandoende decoratie op de wanden van de absis en het aangrenzende deel van het priesterkoor, uitgevoerd in de zogenaamde opaline-techniek. Het zijn gebrandschilderde voorstellingen op stukken glas die van achteren voorzien zijn van een glanzende metaallaag. Deze wandbekleding werd omstreeks 1937 ontworpen door Joep Nicolas en uitgevoerd in zijn eigen atelier.

De beschilderde staties (ca.1940) zijn waarschijnlijk van de hand van Jan Mammen. De open tribunes, ondermeer ruimte biedend aan het zangkoor, hebben sober gedetailleerde zuilen en kapitelen en accentueren het priesterkoor. De zangtribunes zijn - mede op instigatie van de toenmalige koordirigent Hubert Cuypers - aan weerszijden van het presbyterium geplaatst, terwille van een actievere deelname aan de liturgie door de kerkgangers. Het altaar met ciborium en twee lessenaars zijn één ontwerp en goed geïntegreerd in koor en absis. Het hoofdaltaar is van de hand van Jan Eloij en Leo Brom. Onder ciborium een geëmailleerde crucifix van Johanna Brom. Het 20ste-eeuwse schilderij, voorstellende een episode uit het leven van Agnes, dat zich boven een houten zijaltaar in Lodewijk XVI-stijl bevindt, is geschilderd door J.H. Jurres. Enkele gebrandschilderde glas-in-lood ramen zijn van Joep Nicolas. Twee mozaïeken achter in de kerk met voorstellingen van Maria en Antonius van Padua door Jan Willeman. Verder werk van Alex Asperslagh. Veel is geschonken door parochianen in de periode 1932-1940.

Het orgel met drie manualen en pedaal is in 1932 geleverd door J.W. Clavaux (Rotterdam).

Muur en/of hek

Het hek aan de westzijde verbindt de linksgelegen pastorie met de grote klokkentoren. Gemetselde pijlers op een muur. Op de pijlers afgeschuinde natuurstenen afsluiting. Tussen de pijlers smeedijzeren hek. Aan de linker- en rechterzijde dubbele openslaande metalen poort. Aan de zijde van de pastorie muur met halfrond spaarveld met decoratief metselwerk.

Aan de zuidzijde muur tussen klokketoren en zijkapel van de zijbeuk met natuurstenen afgeschuinde afsluiting en vijf halfronde spaarvelden met decoratief metselwerk. Tussen genoemde zijkapel en transeptarm soortgelijke muur met hek.

Muur met boeideel en met getoogde poort verleent toegang tot terrein rond de centrale absis.

Waardering

Kerk van algemeen belang vanwege architectuur-, kunst- en cultuurhistorische en typologische waarde. Stedebouwkundige en situationele waarde als scharnier tussen Willemsparkkwartier en Plan Zuid. Opmerkelijke ligging aan de pleinvormige verbreding van de Amstelveenseweg. Dit late werk van Stuyt, waarbij hij zich heeft laten inspireren op de vroegchristelijke en vroegromaanse architectuur heeft een zeldzaamheidswaarde naar type. De sobere vormgeving, harmonische verhoudingen en proporties en de functionele aanpassing van de ruimten aan actuele liturgische behoeften maken het tot een van de beste werken van Stuyt.

In het interieur een van de meest omvangrijke verzamelingen 20ste-eeuwse monumentale religieuze kunst. Met name het werk in opaline-techniek is van groot belang.

Externe links

Afbeeldingen

Exterieur

tekening dwarsdoorsnede transept; eerste ontwerp J. Stuyt
presentatietekening exterieur door J. Stuyt
presentatietekening interieur door J. Stuyt
ontwerp hoek linkerzijbeuk achter
foto Ds.H.J.Douwes Amsterdam.
opname JvN 04-03-2006
opname JvN 04-03-2006
opname JvN 04-03-2006
opname JvN 04-03-2006
opname JvN 04-03-2006
opname JvN 04-03-2006
opname JvN 04-03-2006
opname JvN 04-03-2006
Foto. J.Sonneveld, Leidschendam.
Foto. J.Sonneveld, Leidschendam.

Interieur

interieur naar het oosten. opname H.E. Wesselink 15-09-2008
interieur. zicht op priesterkoor. opname H.E. Wesselink 15-09-2008
hoofdaltaar door J.E. Brom naar ontwerp van J. Stuyt. opname H.E. Wesselink 15-09-2008
interieur naar het westen. opname H.E. Wesselink 15-09-2008
raam westgevel, voorstellende Christus Koning, door A. Asperslagh, 1931. opname H.E. Wesselink 15-09-2008
opname H.E. Wesselink 15-09-2008
opname H.E. Wesselink 15-09-2008
1e statie; opname JvN 20-12-2003
2e statie; opname JvN 20-12-2003
3e statie; opname JvN 20-12-2003
4e statie; opname JvN 20-12-2003
5e statie; opname JvN 20-12-2003
6e statie; opname JvN 20-12-2003
7e statie; opname JvN 20-12-2003
8e statie; opname JvN 20-12-2003
9e statie; opname JvN 20-12-2003
10e statie; opname JvN 20-12-2003
11e statie; opname JvN 20-12-2003
12e statie; opname JvN 20-12-2003
13e statie; opname JvN 20-12-2003
14e statie; opname JvN 20-12-2003
opname JvN 20-12-2003
opname JvN 20-12-2003
opname JvN 20-12-2003
opname JvN 20-12-2003
opname JvN 27-06-2008
opname JvN 27-06-2008
opname JvN 27-06-2008
opname JvN 27-06-2008
opname JvN 27-06-2008
opname JvN 27-06-2008
opname JvN 27-06-2008
opname JvN 27-06-2008