Amersfoort, Langegracht 36 - O.L. Vrouw ten Hemelopneming (Elleboogkerk) (1820 - 1963)

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	O.L. Vrouwe ten Hemelopneming kerk
Genootschap:	Rooms-Katholieke Kerk in Nederland
Provincie:	Utrecht
Gemeente:	Amersfoort
Plaats:	Amersfoort
Adres:	Langegracht 36
Postcode:	3811BW
Sonneveld-index:	00354
Jaar ingebruikname:	1820
Architect:
Huidige bestemming:	Kerk
Monument status:	Rijksmonument
Hoofdfunctie :	Religieus
Oorspronkelijke bestemming :	Kerk

Geschiedenis

De Elleboogkerk vanuit het zuiden. Foto: A. Roks 2005

De basis voor de Elleboogkerk werd gelegd door capucijnerpater Gabriël. In 1638 richtte hij in het huis van zijn zuster aan de Kromme Elleboogsteeg op de hoek van de Langegracht een kapelletje in. In de tweede helft van de 17de eeuw ging deze statie achtereenvolgens over in handen van paters van de orde der Franciscanen, Minderbroeders en Carmelieten. In 1700 werd op de plek van het kapelletje een grotere schuilkerk gebouwd. Vijf huisjes op de hoek van de Langegracht en Kromme Elleboogsteeg werden hiertoe samengevoegd en vermoedelijk bevond de schuilkerk zich op de gezamenlijke zolders. De bisschop van Roermond, Reginald Cools, consacreerde het kerkje en wijdde het aan de Onze Lieve Vrouw ten Hemelopneming.

Door de grote groei van de gemeente moest er aan het eind van de 18de eeuw een nieuwe kerk komen. In 1783 werd met de bouw begonnen. Pas in 1800 kon het nieuwe kerkgebouw in gebruik worden genomen. De Elleboog kreeg in die periode de vorm van een driebeukige hallenkerk ter plaatse van het langsschip van de huidige kerk, met een lengte van ongeveer de helft van het huidige gebouw en zonder toren. In 1819 werd op de voorgevel van de Elleboog een torentje gebouwd, maar na een jaar al vervangen door een hoge vooruitspringende toren, met een totale hoogte van 33 meter, waarmee de voorgevel het huidig aanzien kreeg. In de houten open achtkant bevond zich een klokkenstoel met klok van G. van Wou, 1500, diam. 70,6 cm. De middenpartij werd bekroond door een driehoekig fronton en voorzien van een ingangspartij met classicistische omlijsting. De hoge vensters aan weerszijden dateren vermoedelijk ook uit deze periode. Tegelijkertijd werd het interieur met barok- en rococo-elementen verfraaid, een vleug herinnering aan de interieurs van de schuilkerkjes. In 1843 werd de kerk uitgebreid naar plannen van de Leidse architect Theo Molkenboer. De kerk werd in een kruisvorm verlengd in de richting van de Breestraat, waarbij in de vormgeving op het bestaande gebouw werd aangesloten. Het middenschip werd afgedekt met een tongewelf, waarbij de smallere zijbeuken door Ionische zuilen en een kroonlijst van het middenschip werden gescheiden. Na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 werd de Elleboogkerk tot parochiekerk verheven. In de loop der jaren volgden er nog diverse verbouwingen aan in- en exterieur, waaronder een kruisvormige verlenging en weer rijkere decoraties in de periode 1843-1846. In 1920 werd de kerk drastisch versoberd en voorzien van gebrandschilderde ramen. Drieënveertig jaar hield de kerk daarna nog stand totdat de algemene ontkerkelijking in de jaren zestig het einde betekende voor de Elleboog als rooms-katholiek bolwerk. In 1963 werd de parochie door de ontvolking van de binnenstad, de ontkerkelijking en het ontstaan van nieuwe parochies in de buitenwijken opgeheven. De laatste viering als R.K. kerk was op 3 november 1963. De parochie werd samengevoegd met de nabij gelegen St. Franciscus Xaverius aan 't Zand. De kerk werd verkocht in 1964. In het gebouw vestigde zich het architectenbureau Van der Grinten & Heydenrijk. Inmiddels was het kerkgebouw in datzelfde jaar op de Rijksmonumentenlijst geplaatst. In 1971 moest het houten torentje wegens bouwvalligheid worden verwijderd. In 1985 is deze toren gerestaureerd en op 16 september 1985 herplaatst In het begin van de jaren 1990 was in de kerk het gemeentelijke wooninformatiecentrum gevestigd, waarna de kerk door Museum Flehite als expositieruimte (Fotoforum) werd gebruikt. Na een periode, waarin verschillende bestemmingen werden overwogen, opende koningin Beatrix op 8 december 1998 in aanwezigheid van de kunstenaar het Armandomuseum, waarvoor het pand ingrijpend werd gerestaureerd en verbouwd.

Pastorie

Pastorie. Regelmatig 19de eeuws woonhuis, ingang in het midden gelegen met aan iedere zijde twee vensters.

Monumentomschrijving Rijksdienst

De Elleboogskerk. ROOMS KATHOLIEKE KERK, 1820. 19e-Eeuws gebouw met spitsboogramen, naar voren springende middenpartij door tympanen gedekt. Hierboven verheft zich een toren met houten open achtkantige klokkenstoel. Klokkenstoel met klok van G. van Wou, 1500, diameter 70,6 cm.

Toren

De Elleboogkerk heeft geruime tijd geen toren gehad. De oorspronkelijke toren is, vermoedelijk kort na de buitengebruikstelling als R.K. kerk, dus begin jaren 1960, maar wellicht ook al eerder, ongetwijfeld wegens bouwvalligheid, verwijderd. Een exact jaartal hierover is niet bekend. Begin jaren 1990 is de toren herbouwd. Bij de brand in oktober 2007 is deze toren, die dus hooguit 15-20 jaar eerder was herbouwd, opnieuw verloren gegaan.

Brand en toekomst

De trieste aanblik van de Elleboogkerk na de brand. Foto: A. Roks 2008

Op maandagmiddag 22 oktober 2007 werd Amersfoort opgeschrikt door een hevige brand in de Elleboogkerk, waarin het Armandomuseum is gevestigd. Dit rijksmonument, omringd door veel woonhuizen en op korte afstand van museum Flehite, was gelegen in het hart van het beschermd stadsgezicht Binnenstad. Machteloos keken de omstanders toe hoe het vuur het monumentale gebouw en de collectie in korte tijd in de as legde. Pas laat in de nacht werd het sein brandmeester gegeven. De volgende ochtend konden de gevolgen van de brand in ogenschouw worden genomen. De kap was geheel verdwenen, het torentje, dat in 1985 was herbouwd, bleek zodanig beschadigd dat het om veiligheidsredenen moet worden verwijderd. De gevels waren nog grotendeels intact, waardoor kon worden besloten dat de restanten moesten worden gestut. Het interieur van de voormalige kerk stond er, voor zover dat van buiten kon worden beoordeeld, troosteloos bij en maakte duidelijk dat veel schilderijen van Armando verloren zijn gegaan. Ook de omringende woningen aan de Langegracht hadden grote schade opgelopen, maar ook hier waren de gevels gelukkig behouden. In de dagen die op de brand volgden ontving het museum vanuit de hele wereld steunbetuigingen en met bewonderenswaardige veerkracht werden de eerste plannen voor terugkomst van het museum ter hand genomen.

De gemeente Amersfoort wil de Elleboogkerk in de oorspronkelijke vorm herbouwen, waarbij het interieur echter aan moderne eisen zal worden aangepast. De herbouw van de Elleboogkerk wordt uitgevoerd door Mark&Steketee Architecten uit Eindhoven en Architectenburo Verlaan&Bouwstra.

Voor de brand was de toren 35 m hoog.

In de media

Uit: RTV Utrecht d.d. 21-05-2012:

Torenhaan terug op Elleboogkerk na brand

AMERSFOORT - De Elleboogkerk in Amersfoort krijgt morgenochtend vroeg de kenmerkende torenspits terug. Ook de torenhaan die tijdens de verwoestende brand in 2007 in de gracht belandde, is in ere hersteld. De gemeente Amersfoort noemt het een belangrijk symbolisch moment in de herbouw van de kerk. De toren van de Elleboogkerk wordt herbouwd in drie delen. Eerder werden al de eerste twee delen geplaatst. Deze onderdelen werden grotendeels nieuw gemaakt naar het model van de oude toren omdat de oorspronkelijke delen te zeer door de brand verwoest waren om te restaureren. In de zomer van 2011 is begonnen met de herbouw van de Elleboogkerk. De werkzaamheden lopen volgens planning en zijn naar verwachting in oktober van dit jaar klaar. De glazen panelen in de glaskap zijn geplaatst en het dak is daarmee dicht. Het aanbrengen van de leien op de torenspits start in de week na Pinksteren. Na Pinksteren wordt ook begonnen met het plaatsen van het eerste glas in de kerk. In 2007 werd de Elleboogkerk met daarin het Armando Museum door brand verwoest. Een jaar later werd een herstelplan ontwikkeld voor de herbouw. Het Armando Museum keert niet terug in de kerk. Naar de toekomstige invulling van de Elleboogkerk wordt nu gezocht.